Lewickie

Ogród dworski – powstały w latach 40. XVI w., później kilkakrotnie przekształcany, w tym, w II połowie XIX w. gruntownie przebudowany w stylu klasycystycznym

Dawna nazwa: Niewodnica Lewickich (do końca XIX w.)

Gmina: Juchnowiec Kościelny

Położenie obiektu: na zakończeniu ulicówki wiejskiej (wyznaczającej główną oś kompozycji), na płaskim terenie położonym na południowym brzegu rzeki Niewodnicy, obok gościńca z Juchnowca do Białegostoku

Plan założenia dwosko-ogrodowego w Lewickich - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 e.

Usytuowanie siedziby dworskiej w Lewickich na osi ulicówki wsi, od której oddzielał tę siedzibę gościniec do Białegostoku było typowe dla niewielkich majątków bojarskich i wskazuje na to, że początkowo była to niewielka bojarska własność. Przed 1540 r. nabył ją Maciej Lewicki, podsędek bielski (w latach 1538-1553) i sędzia ziemski bielski (w latach 1554-1559).¹ Pierwsza wzmianka o jego dworze pochodzi z 1540 r. W 1544 r. Maciej Lewicki nazywał siebie „panem na Niewodnicy”. Po jego śmierci (ok. 1559 r.) zarządzała dobrami (także w imieniu synów Macieja i Jana) Anna Porycka z książąt Zbaraskich, wdowa po Macieju Lewickim (wzm. w 1561, 1563, 1581 r.).²

Urządzając swoją siedzibę Maciej Lewicki nadał jej wczesnorenesansową kompozycję. Ulicówka wiejska wyznaczała oś główną układu założenia zajmującego teren zbliżony do prostokąta, a od północy ograniczonego rzeką Niewodnicą. Zapewne już wtedy funkcjonował na rzece młyn wodny, którego duży staw dał początek systemowi stawów ogrodowych. Chociaż niewiele dziś wiemy o wyglądzie założenia w tamtych czasach, przypuszczać można, że była to typowa dla II połowy XVI w. kompozycja, jakich więcej powstawało w tym czasie na Północnym Podlasiu czerpiąc wzorce w rezydencji królewskiej w Knyszynie. Fakt nabycia dóbr przez Macieja Lewickiego, sędziego bielskiego, który umieścił tu swoją główną rezydencję, przydawał założeniu rangi i można przypuszczać, że urządzone przez niego ogrody miały nie tylko znaczenie użytkowe, ale też (przynajmniej częściowo) charakter ozdobny. O tym, że mieściła się tu główna siedziba rodu świadczy nie tylko mienienie się przez Macieja Lewickiego panem na Niewodnicy, ale także korespondencja, np. jeden z listów Anny z Porycka Lewickiej z 24 czerwca 1561 r. pisany był w dworze w Niewodnicy.³

Spadkobiercą Macieja Lewickiego został jeden z jego synów – Jan Lewicki (wzm. w 1576, 1596 i 1617 r.). Później dobra należały kolejno do Macieja Lewickiego, cześnika podlaskiego (wzm. w 1621 r.), Stanisława Lewickiego, (zm. w 1669 r.), podczaszego podlaskiego (wzm. w 1635-1669 r.), jego syna podkomorzego bielskiego i wdowy po nim (wzm. w 1676 r.).⁴ Były to wówczas zamożne dobra ziemskie, a przy rezydencji funkcjonował ogród włoski o regularnej, kwaterowej kompozycji, której zrąb powstał zapewne w latach 40. XVI w. Kwatery zachodnie zajmowały wtedy prawdopodobnie zabudowania gospodarcze, a wschodnie – ogród ozdobny, sad i warzywniki. Od północy kwatery zamykał rząd stawów.⁵

Niestety nie odnaleziono żadnych dokumentów pozwalających stwierdzić jakie były losy założenia i właścicieli majątku u schyłku XVII i w XVIII w. Dopiero wzmianki z 1784 i 1786 r. informują, że Niewodnica Lewickich należy do Orsettich, włoskiej rodziny kupieckiej, spolszczonej i osiadłej na Podlasiu.⁶ W 1786 r. dokonany został „dział” dóbr Orsettich, lecz na skutek niezachowania się aktu dotyczącego tego „działu”, nic bliższego o nim nie wiadomo. Natomiast 15 czerwca 1823 r. kolejny akt „działowy” sądu eksdywizorskiego w Białymstoku ustalił nową sytuację prawną tej własności ziemskiej. Lakoniczną wzmiankę o tym znajdujemy w księdze wizyt generalnych kościoła parafialnego w Juchnowcu Kościelnym, ale nie wskazano w niej właściciela Lewickich.⁷ Być może około 1819 r. założenie wróciło w ręce Lewickich i należało do Dionizego Lewickiego, marszałka powiatu białostockiego, fundatora kaplicy na cmentarzu grzebalnym w Juchnowcu.⁸

W 1828 r. źródła odnotowują jako posesorkę Lewickich Zuzannę Grącką, vel Gronską (wzm. w 1831, 1832 i 1838 r.), „marszałkową” – pewnie wdowę po Dionizym Lewickim, a z powtórnego małżeństwa Grącką.⁹

W II połowie XIX w. Niewodnica Lewickich stała się własnością Michała Nowickiego (zm. przed 1886 r.). Wzniósł on pośrodku założenia, na sztucznie usypanym tarasie nowy, klasycystyczny pałac ustawiony frontem w kierunku wsi. Ogrody przebudowano wtedy, także w duchu klasycystycznym, likwidując podział na kwatery i podkreślając główną oś kompozycji. Zostały one z dwóch stron otoczone wąskimi kanałami, a z trzeciej strony zamykał je kompleks istniejących wcześniej stawów. Na tarasie, przed główną elewacją pałacu urządzono kolisty podjazd. Wzdłuż granic ogrodu podkreślonych szpalerami i alejami poprowadzono drogi spacerowe. Zabudowania gospodarcze zgrupowano na północny-zachód od pałacu i podjazdu, w sąsiedztwie stawów. W tym szczytowym momencie rozwoju całość kompozycji zajmowała powierzchnię około 11 ha.¹⁰

W latach 90. XIX w. Niewodnica Lewickich przeszła w ręce dymisjonowanego majora Antoniego Jakimowicza, syna Augusta (wzm. w 1897 r.).¹¹ W 1903 r. Majątek zakupiła Aleksandra Szwajko-Szwajkowska, córka Kazimierza. W tym roku oprócz pałacu stały w obrębie założenia trzy domy mieszkalne, jedna chlewnia, dom mieszkalny drewniany z szopą pod jednym dachem, kryte deskami, inny jeszcze dom mieszkalny na kamiennej piwnicy – kryty dachówką oraz spichlerz. Właścicielka ta w latach 1907-1908 rozsprzedała część gruntów, łącznie z założeniem, towarzystwom włościańskim.¹² Po nabyciu majątku chłopi rozebrali budynki gospodarcze, drewniane oficyny i czworak oraz usunęli część starych drzew. W 1911 r. zdewastowaną siedzibę dworską kupił Paweł Brysz. Powierzchnia sprzedanej mu siedziby dworskiej wynosiła 8 dziesięcin 608 sążni, a „pod strumieniem” była 1 dziesięcina 1506 sążni. Z budynków pozostały tam wtedy tylko pałac, murowana oficyna, obora i chlewik.¹³ Nowy właściciel przystosował je do potrzeb urządzonego tu pensjonatu dla letników. Roślinność ozdobną utrzymywano tylko w sąsiedztwie pałacu, wokół stawów i wzdłuż granic dawnej kompozycji, gdyż większość terenu dawnych ogrodów i teren dawnej części gospodarczej zostały uporządkowane i zamienione na pola orne lub warzywniki.¹⁴

W tym stanie założenie przetrwało do II wojny światowej, podczas której pałac został zdewastowany i poważnie uszkodzony pociskami artyleryjskimi (szczególnie skrzydło południowe i część środkowa). Po wojnie, dopóki nie zawaliły się dach i stropy użytkowała go Gromadzka Rada Narodowa.

W 1961 r. siostra ostatniego właściciela – Stefania Ławranin sprzedała ruiny pałacu i ogród o powierzchni 9,63 ha Józefowi Leluszowi, który do śmierci (w latach 80. XX w.) użytkował ocalałe skrzydło pałacowe. Po wojnie, w sąsiedztwie pałacu powstały też nowe drewniane budynki – dom mieszkalny i szopa, usunięto natomiast pozostałości sadów dworskich i ogrodu ozdobnego.

W latach 70. XX w. część dawnego ogrodu zakupiła rodzina Pachulskich, która utworzyła tam gospodarstwo ogrodnicze z kompleksem szklarni. Teren tego gospodarstwa wygrodzono.

Widok od zachodu na wnętrze po dawnym podjeżdzie i ruiny klasycystycznego pałacu w Lewickich - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2086

Po śmierci Józefa Lelusza w latach 80. XX w. zajmowana przez niego część pałacu opustoszała i popadła w ruinę. Z dawnej kompozycji pozostały tylko ruiny pałacu, ślady podjazdu, droga do podjazdu, 2 stawy, rowy w miejscu kanałów otaczających ogród, grupy krzewów i kilka drzew w sąsiedztwie ruin pałacu, a także mocno przerzedzone szpalery starych drzew przy granicach złożenia. Istniejący tam w końcu lat 80. XX w. drzewostan był ubogi w gatunki, a najstarsze zachowane z dawnego układu drzewa pochodziły z II połowy XIX w. i z początku wieku XX. Wśród nich wyróżniało się kilka starszych – lipa z początku XIX w. rosnąca nad stawem w sąsiedztwie szosy, wiąz szypułkowy z I połowy XIX w. rosnący przy podjeździe i dziewiętnastowieczne wierzby (o średnicy pni do 110 cm) rosnące przy granicach założenia. Szpalerom starszych drzew towarzyszyły zarośla i samosiewy drzew młodych, zaś otoczenie stawów i rzeki zdominowały olsy.

Mimo zniszczeń, porośnięte drzewami obrzeża ogrodu sprawiały, że z zewnątrz nadal wyglądał on okazale i był z daleka dobrze widoczny w płaskim krajobrazie pól i łąk. Niestety wnętrze obiektu zaprzeczało temu wrażeniu, gdyż tam z dawnej kompozycji pozostał tylko taras z ruinami pałacu, dawniej stanowiącego dominantę widokową okolicy i miejsce, z którego rozciągały się szerokie widoki we wszystkich niemal kierunkach. Po zniszczeniu obiekt utracił te walory widokowe, a zachowane jeszcze pozostałości kompozycji ogrodowej stopniowo przesłaniane były przez olsy zarastające brzegi cieków wodnych.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. III, Warszawa 1910, s. 109

² Kapica- Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, s. 238; Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., Kraków 1932, s. 259; Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy woj. Podlaskiego z 1581 r. Wykaz dziedziców dóbr, ich urzędników, sług i sprawców, pow. bielskiego [w:] Wypisy heraldyczne z ksiąg poborowych, opr. Piekosiński Franciszek, Lwów 1911, s. 14

³ Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział Wawel – Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 908

⁴ Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy woj. Podlaskiego z 1581 r. Wykaz dziedziców dóbr, ich urzędników, sług i sprawców, pow. bielskiego [w:] Wypisy heraldyczne z ksiąg poborowych, opr. Piekosiński Franciszek, Lwów 1911, s. 33; AGAD, Kapicjana, nr 28, s. 125; Archiwum Parafialne w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła Juchnowieckiego 1828. 27.IX., k. 11-11v; AP Białystok, Księga grodzka bielska 1640-1641, k. 18 i nast.; AGAD, Sigillata, nr 11, f. 53

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lewickich, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 86, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁶ Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława [w:] Studia Podlaskie, t. I (maszynopis)

⁷ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła Juchnowieckiego 1828. 27.IX., k. 14-14v; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 382

⁸ Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Akta Archidiakonatu Białostockiego w diecezji mohylowskiej, Inwentarze… kościołów… w Archi Dyakonacie Białostockim roku 1820, s. 3 i 6

⁹ Archiwum Parafialne w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła Juchnowieckiego 1828, k. 7-16; AP Białystok, Spisok zemlievladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 77

¹⁰ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Guberni, Grodno 1890, s. 77; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lewickich, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 86, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹¹ AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 156

¹² AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.975

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 7.785

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lewickich, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 86, Białystok 1988,maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lewickich, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 86, Biłystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. V, p. 179, nr 8424

AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 18 i nast.

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 746

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 156

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 789

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 291, s. 35-36

Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 47

Zob. też obiekt na mapie z pocz. XIX w.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Lewickie, józef maroszekKategoria:dworski