Lipniki

Ogród dworski – kwaterowy, renesansowy, powstały po 1559 r. i rozbudowany w końcu XVI w., a w II połowie XIX w. przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Lipniki

Gmina: Tykocin

Położenie obiektu: na skarpie nad doliną rzeki, w sąsiedztwie łąk, przy trakcie z Tykocina do Choroszczy

Plan pozostałości założenia dworsko-ogrodowego w Lipnikach - stan z 1985 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Lipnikach z 198 5.

Historia założenia dworsko-ogrodowego w Lipnikach, które niestety nie zachowało się do dnia dzisiejszego, nawet we fragmentach, sięga I połowy XVI w. Był tu bowiem jeden z folwarków dóbr tykocińskich, w latach 1542-1662 – starostwa. Właścicielami Lipnik i majętności tykocińskiej byli od 1433 do 1542 r. Gasztołdowie: Jan starosta smoleński, Marian wojewoda trocki, Olbracht wojewoda wileński, Stanisław wojewoda trocki. Po bezpotomnej śmierci tego ostatniego w 1542 r. dobra tykocińskie stały się osobistą własnością króla Zygmunta Augusta, a po jego śmierci w 1572 r. zostały uznane za starostwo. Królewszczyzną pozostawały do 1661 r., gdy sejm koronny nadał je na własność Stefanowi Czernieckiemu. Wraz z ręką jego córki przeszły na własność Branickich, najpierw Stefana, a następnie Jana Klemensa Branickiego (zm. w 1771 r.). Po jego śmierci dobrami zarządzała Izabella z Poniatowskich Branicka, wdowa po Janie Klemensie (do 1808 r.), zaś po jej śmierci Tykocin i dobra przeszły na własność jej spadkobiercy – Jana Potockiego.¹ Później, w II połowie XIX w. właścicielami Lipnik była rodzina Rostworowskich, po których w okresie międzywojennym przejął Lipniki Tadeusz Lewicki.²

Nie odnaleziono informacji źródłowych pozwalających powiedzieć coś bliższego o najstarszej kompozycji folwarku lipnickiego, tej sprzed 1559 r. W roku w 1559 nastąpiło ponowne rozmierzenie tego folwarku, gdyż pomiara włóczna wprowadzała nie tylko nową strukturę rolną w majętnościach, ale również powodowała istotne zmiany w rozplanowaniu folwarków tykocińskich. Folwarki te zostały rozmierzone jako jedne z najwcześniejszych na Podlasiu, gdyż miały pełnić nadrzędną rolę w aprowizacji dworu królewskiego, który w latach 60. i na początku lat 70. XVI w. odwiedzał Tykocin i sąsiedni Knyszyn. Lipniki miały być wówczas dużym producentem zboża i żywności dla dworu, więc miały znaczenie przede wszystkim gospodarcze. Jednak z czasem musiały zyskać także inne funkcje (rezydencjonalne i ozdobne) gdyż w II połowie XVI i na początku XVII w. były rezydencją starościńską. Autorem powstałej wówczas kompozycji rezydencji starostów tykocińskich był Paweł Juriewicz Notowicz, dworzanin Zygmunta Augusta.³ Zlokalizował on folwark na skarpie nad doliną rzeki w sąsiedztwie łąk, przy trakcie z Tykocina do Choroszczy (podobne usytuowanie miały także inne powstałe w tym czasie rezydencje starościńskie – Krypno i Dobrzyniewo Fabryczne). Folwark i kompozycja siedziby nie były sprzężone z osadą rolniczą. Szesnastowieczny dwór wzniesiono w pobliżu drogi prowadzącej z Tykocina i na granicy podwórza oraz kwaterowego ogrodu.⁴

W latach 1571-1603 dwór w Lipnikach był główną rezydencją znanego renesansowego pisarza Łukasza Górnickiego i w tym dworze powstała większość jego dzieł. ⁵

Wygląd założenia na początku XVII w. można poznać na podstawie inwentarza z 1603 r. spisanego po śmierci Łukasza Górnickiego. Czytamy w nim: „ Naprzód z przyjazdu do miasta wrota, w nich wrzeciądz dla zamykania. Przy wrotach furtka. Od tych wrót niedaleko sadzawka niewielka, przy niej jest studnia zadrębiona, z drugiej strony slorynia dla chowania ryb, w niej okna 2 na zawiasach żelaznych z wrzeciądzem. Niedaleko wrot po prawej ręce jest izdebka mała… Podle tejże izdebki mydlarnia, gdzie mydło robiwano, ta stara, zła, przy niej druga studnia zdrębiona. Podle tejże mydlarni, kowalnia, ta stara, zła. Niedaleko kowalni kuchnia, w której komin wielki… Podle tej kuchni ogródek mały. Podle ogródka dom wielki. Pod domem jest piwnica z kamienia robiona… Podle tegoż domu komor służebnych, pospołu zbudowanych 6… Z wierzchu pokryte dranicami. W tyla tych komór lodownia, słomą poszyta. Podle tych komór izba służebna… Podle tejże służebnoj izby domek niewielki… Pod tą izdebką piwniczka z kamienia, to wszystko dranicami pokryto. Naprzeciwko tegoż domu dom drugi… Ten dom wszystek gliną oblepiony, wierzch na tym domie dokiem położony… Obok jest domek do wybijania oleju… Podle olearni piekarnia stara. W pośrodku tego budowania wszystkiego na podwórzu dom wielki nowo budowany… pokryty dekiem… [w pobliżu] spichlerz do chowania wszelakich legumin… [a pod nim piwnica] sklepista… [niedaleko] chłodniczek niewielki z drzewa dranicami pokryty”. Dalej znajdowała się stajnia wielka murowana z kamienia z oknami, a od tej stajni idąc ku wrotom stała łaźnia z sienią, zaś przy wrotach usytuowana była druga stajnia murowana z kamienia, kryta dranicami. Nad wrotami wybudowany był sernik, a obok czwartej stajni znajdował się „sadek wiśniowy i wpodle ogródek, co sieją w nim warzywo wszelkie ogrodne”. Sadek i ogród ogrodzony był częściowo murem, a częściowo dylami i żerdziami. Były tam też słodownia i browar, naprzeciw których znajdował się otoczony plecionym płotem ogród wielki, w którym zasiewano konopie i mak. Przy tym ogrodzie stała październia do suszenia konopi i lnu. Sadu owocowego było morgów 3 (ok. 1,5 ha).⁶

Na podstawie inwentarza a 1603 r. można stwierdzić, że założenie przechodziło dwie fazy rozwoju – starszą, z 1559 r. i nowszą, związaną z budową rezydencji w końcu XVI w. Dowiadujemy się m.in. że przyjazd z miasta nie znajdował się wtedy w północnej lecz w południowej części kompozycji. Dwór starościński usytuowany był w północno-wschodniej części założenia, zaś ów ogródek mały to jedna z kwater późniejszego ogrodu zajmującego ok. 5 ha powierzchni. Dalej następujący w inwentarzu opis budynków gospodarczych wskazuje na to, że dziedziniec musiał mieć kształt litery L, a jego wydłużenie w kierunku zachodnim związane było zapewne z budową rezydencji Górnickiego usytuowanej, jak się wydaje, na wprost nowo wówczas zasadzonej alei lipowej biegnącej przez ogród – w 1771 r. zwrócono uwagę, że jest to „stara ulica”. Szpaler lip zasadzono też przy zachodniej granicy ogrodu, wzdłuż zabudowań folwarcznych. Aleja lipowa wybiegała na sadzawkę, przy której umiejscowiono browar i słodownię. Tzw. ogród wielki wykorzystywany był w tym czasie pod uprawy użytkowe, w tym jako sad. Jedną z kwater zajmował „sadek wiśniowy”, zaś sady obejmowały ok. 1,5 ha powierzchni. W części kwater sadzono konopie i mak. W ogrodzie umiejscowiono drewnianą altanę – tzw. chłodniczek.

Można powiedzieć, że na początku XVII w. założenie nosi charakter wczesnobarokowy, gdyż nowy dwór starościński wzniesiono już poza obrębem gospodarstw, na osi „ulicy wysadzonej lipiną” wiodącej do stawów. Tak więc część rezydencjalno-ozdobna odrywa się od budynków hodowlanych i magazynowych i zaczyna być odrębnie zorganizowaną kompozycją, co powoduje, że należy zaliczyć Lipniki do najwcześniej zbarokizowanych kompozycji na terenie Białostocczyzny.

Nie znamy przeobrażeń założenia w następnych latach. Kolejny inwentarz szczegółowo opisujący założenie pochodzi z roku 1771 i czytamy w nim co następuje. „Folwark Lipnicki, do którego od Białegostoku przyjeżdżając po prawej ręce budynek do którego wjeżdżając wrota na dziedziniec podwójne z tarcic. Przed oknami budynku lipek kilka posadzonych. Do którego idąc schodki z poręczykami. Sam budynek z drzewa kostkowego w węgieł budowany, na podmurowaniu częścią ceglanym, częścią kamiennym stawiony. Dachówką kryty”. W tym inwentarzu założenie opisywane jest od innego wjazdu (od południa). Zatem od 1603 r. nastąpiło przeorientowanie głównego wjazdu, związane z budową dworu przez Górnickiego w tej części rezydencji. Opisywany dom (dawny dwór Górnickiego) służył w 1771 r. jako mieszkanie ogrodnika, a częściowo jako skład narzędzi i magazyn owoców. Interesujące, że poprzedzał go zadrzewiony lipami klomb umieszczony na „dziedzińczyku od pola oparkanionym między słupy. Przy dziedzińcu za domem ogrodnika znajdowały się wówczas chlewik na drób „z dylików zbudowany” i stajenka. Dalej z inwentarza z 1771 r. wynika, że nieopodal opisywanego tam domu ogrodnika znajdował się „ogród niemały drzewem fruktowym niedawno zasadzony, w którym pośrodku ulica, a u niej lip starych sztuk 20, na lewej stronie tej ulicy od folwarku sztuk 10 takiejże lipy. Jabłonek sztuk 170, gruszek sztuk 190, śliwek sztuk 90, wiśniów sztuk 10, orzechów włoskich sztuk 10. Na drugiej stronie ulicy, od Dobków jabłonek sztuk 150, gruszek 160, śliwek sztuk 170, wiśniów sztuk 30, orzechów włoskich sztuk 2, morelów pod owocarnią sztuk 6, morelów przy parkanie sztuk 8 znajduje się. Tego ogrodu dłużyzny łokci 340 [ok. 204 m], a przecznyzny łokci 410 [ok. 246 m]. Ogród ten zaś cały parkanem z dylów w słupy ogrodzony. Po prawej ręce przy parkanie, w rogu budynku ogrodniczego przybudował ogrodnik ściankę i słomą pokrył, gdzie sobie składa ziarno. Ogrodnik Maciej Andruszkiewicz z Choroszczy rodem, teraz zabudował się w Tykocinie”. Jak widać z tego opisu ogród (wielki) został już w całości zajęty przez sad owocowy, ale nadal rosła aleja lipowa przecinająca sad i rósł szpaler na granicy folwarku (w sumie 30 starych lip). Na podstawie opisu zawartego w inwentarzu można też poznać inne zabudowania. Owczarnia murowana w ogród wpierająca, stara, usytuowana była pomiędzy dworem a folwarkiem i zbudowana w czworobok otaczając niewielki dziedzińczyk z dwoma chlewami. Przy owczarni stała nowa obora, także zbudowana w kwadrat, obok niej chlew, ale ukończono tylko część tej budowli, resztę przestrzeni dziedzińca ogrodzono dylami. Naprzeciw owczarni, po drugiej stronie drogi znajdowały się gumna, także w kwadracie budowane. W ich skład wchodziły stodoła (nowo z dylów wybudowana między słupy od strony drogi, kryta słomą, niedokończona) oraz dwie stodoły poprzeczne do niej („kwadrat utrzymujący”), a także szopa stara, ale jeszcze dobra, słomą kryta. Dalej: „Idąc od gumien na dziedziniec bramą między trzema słupami… z furtką. Stara, zła. Od tej na obapól, po przęśle parkan z dylów… idąc dalej w dziedziniec sklep z cegły i kamienia wymurowany… Do tego idąc wystawka na dwóch słup, lecz niedokończona… Dalej postępując budynek administratorski. Z drewna kostkowego, w węgieł budowany, dachówką kryty, w dachu lukarnia… z okiennicą tylko drewnianą. Wchodząc do sieni przede drzwiami bruk kamienny, a za nim drzwi do sieni…”. Wspomniany budynek administratorski wzniesiony między 1603 a 1771 rokiem usytuowany był w miejscu wyznaczonym przez mierniczych pomiarowych w 1559 r., zaś dwór Łukasza Górnickiego wykorzystywano na mieszkanie ogrodnika, bowiem po jego śmierci Lipniki przestały być główną siedzibą starostów tykocińskich (Wiesiołowscy zamieszkiwali w Kamiennej Starej i w Białymstoku), a później właścicieli hrabstwa tykocińskiego (ci zamieszkiwali Białymstoku). Założenie spadło więc znów do rangi folwarku o przeważającej funkcji użytkowej.⁷

Jak wynika z przytaczanego inwentarza, ogród (pierwotnie kwadratowy?) teraz zbliżony był do kwadratu (jego wnętrze zajmowały nasadzenia różnych gatunków drzew owocowych), a liczne zbudowania gospodarcze (budowane w czworobok) otaczały kilka dziedzińców. Już poza ogrodem, na granicy układu znajdowały się „sadzawka pod olszyną na dole”, znana też z opisu a 1603 r., „dla wygody drobiu wykopana”. Tam też były studnia, chlewików 4 na drób, stajenka na konie administratorskie, wozownia i spichlerz. Z tej strony, na drodze z Popowlan (w 1603 r. głównym dojeździe do założenia od strony Tykocina) usytuowane były „wrota podwójne, stare, złe”. Ogrody warzywne zlokalizowane były teraz na zachód od podwórza przy budynku administratorskim (gdyż teren starych ogrodów warzywnych zajęły sady). I ogrodzone były płotem łomowym, miejscami starym i złym.⁸

W II połowie XIX w. Lipniki posiadali Rostworowscy.

W XIX stuleciu dokonano przebudowy założenia. W pobliżu miejsca, gdzie stał dwór Łukasza Górnickiego wzniesiono tzw. zamek, budowlę murowaną z cegły, stojącą na wysokim podpiwniczeniu. Przebudowano też część gospodarczą, gdzie wzniesiono kilka nowych budynków hodowlanych i stodół w sposób łamiący stare podziały terenowe. Szczupłość miejsca pod zabudowania folwarczne skłaniała dodatkowo do wkroczenia z zabudową na teren ogrodu (co zresztą już wcześniej miało miejsce i zostało odnotowane w inwentarzu z 1771 r.). Jednocześnie obserwujemy skłonność do przydania ogrodowi pewnych cech ozdobnych i utrzymania jego ozdobnych elementów. Dziewiętnastowieczny dwór także umieszczono na granicy dziedzińca i ogrodu ozdobnego. Paradny do niego wjazd poprowadzono od strony ogrodu, a przez ogród wytyczono drogę dojazdową od starej alei lipowej, zaś przed dworem urządzono w ogrodzie kolisty klomb. Główny dojazd do założenia prowadził od drogi Tykocin-Białystok wzdłuż zachodniej granicy kompozycji do drogi z Popowlan, po czym droga biegła dalej nad stawem, północną granicą założenia, do alei lipowej. Dawny dwór Łukasza Górnickiego (pełniący w XIX w. funkcję domu ogrodnika) poszedł w ruinę – ocalało z niego do lat 80. XX w. tylko podpiwniczenie.⁹

W okresie międzywojennym właścicielem Lipnik był najpierw Tadeusz Łowicki, a po nim jego żona Maria z Dziekońskich Łowicka.¹⁰

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Lipnikach z okresu międzywojennego
AGAD, Zbiór Kartograficzny, TKZ 620-10, nr. kat. kart. k - 114
Neg. OE PSOZ Białystok, nr D 2673

W latach 1939-1941 założenie zostało zdewastowane. W 1946 r. rozparcelowano nie tylko grunty folwarczne, ale też i teren siedziby dworskiej, dzieląc go na działki pod zabudowę zagrodową. Nowi właściciele rozebrali wszystkie budynki dworskie (dziewiętnastowieczny dwór został rozebrany w 1947 r.) i wycięli wszystkie drzewa pochodzące z dawnej kompozycji (z wyjątkiem ośmiu dziewiętnastowiecznych topól i kilku starszych drzew owocowych), toteż historyczne założenie przestało istnieć.¹¹ W końcu lat 80. XX w. na terenie dawnej kompozycji rosło 17 gatunków drzew i krzewów, lecz roślinność ta była głównie młoda i w części naturalnego pochodzenia, zaś wygląd tego terenu niezbyt odbiegał od wyglądu sąsiednich zagród wiejskich.¹²

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Jarmolik Włodzimierz, Maroszek Józef, Znaczenie i funkcja Tykocina w XVI-XVIII wieku. Królewska i magnacka historia miasta [w:] Tykocin (praca zbiorowa)

² Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s.

³ Pułaski F., Opis 815 rękopisów Bibliotek Ordynacji Krasińskich w Warszawie [w:] Biblioteka Ordynacji Krasińskich. … Konstantego Świdzińskiego, t. XXV-XXIX, Warszawa 1915, nr 117

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Cybulko Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lipnikach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ Łukasz Górnicki i jego czasy, Białystok 1979

⁶ Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. XX, s. 79-81

⁷ AGAD, Archiwum Roskie, 82, k. 356v-358

⁸ AGAD, Archiwum Roskie, 82, k. 356v-358; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Cybulko Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lipnikach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, TKZ 620-10, nr kat. kart. k 114; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Cybulko Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lipnikach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Informacje ustne Konopko Katarzyny, zam. w Lipnikach

¹⁰ Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930

¹¹ Informacje ustne Konopko Katarzyny, zam. w Lipnikach

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Cybulko Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lipnikach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Lipniki, józef maroszekKategoria:dworski