rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeLorcin

 

Ogród folwarczny - eklektyczny, osiowy, powstały po 1863 r. w miejscu wcześniejszej osady młyńskiej

Dawna nazwa: Lorcin

Gmina: Łomazy

Położenie obiektu: na północny-zachód od Krasówki i na osi alei przy drodze z tej miejscowości, na wschód od wsi Burwin, na południe od doliny strumienia, w miejscu dawnej osady młyńskiej

 

Teren, na którym znajduje się Lorcin stanowił w XVIII w., a także wcześniej, niewielką enklawę w ogromnym latyfundium bialskim Radziwiłłów. W I połowie XVIII w. Lorcin należał do dóbr Krasówka, stanowiących wówczas własność Tęczyńskich, od których dobra te nabył w 1766 r. hrabia Hieronim Ossoliński.1 Po nim dobra te odziedziczyła w roku 1794 Ewa z Ossolińskich Godowska.

Osiemnastowieczne informacje historyczne o tej włości dotyczą głównie Krasówki, brak natomiast wzmianek o Lorcinie. Jego miejsce położenia predysponowane było natomiast do założenia młyna wodnego obsługującego okoliczne wsie, a zaznaczony na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. układ dróg i cieków wodnych można ewentualnie interpretować jako osadę młyńską ze stawami, która w 1839 r. mogła już nie funkcjonować.2 Ta osada dała zapewne początek przyszłemu folwarkowi.

Kolejnymi właścicielami dóbr Burwin - Krasówka byli spadkobiercy Ewy z Ossolińskich Godowskiej - Jan, Katarzyna i Marcjanna Godowscy, od których nabył je w 1833 r. Adam Kołaczkowski.3 Jego spadkobiercy - Julianna, Kazimiera, Florentyna i Zdzisław Kołaczkowscy - sprzedali dobra w 1853 r. Aleksandrowi Feliksowi Szaniawskiemu.4

Około 1863 r. Aleksander Szaniawski ożenił się z Laurą z Grabowskich, bowiem w tym roku nastąpił zapis na jej rzecz dóbr Krasówka.5 Prawdopodobnie po ożenku z Laurą Szaniawski założył nowy folwark w miejscu dawnego młyna, być może wówczas już zniszczonego lub nieużytkowanego. Na cześć Laury folwark ten został nazwany Lorcinem.

Nowe założenie wykorzystywało zastaną sieć dróg, a przede wszystkim długą, prostą oś drogi łączącej nowy folwark z ośrodkiem dóbr w Krasówce. Droga ta została później obsadzona alejowo. Na jej północnym zakończeniu wniesiono dwór, przed którym urządzono eliptyczny podjazd. Na północ od dworu znajdowały się dawne stawy młyńskie otoczone drzewami, które teraz wkomponowano w niewielki ogród ozdobny. Na te stawy, rosnące przy nich drzewa (w tym dęby) i rozlewiska rozciągały się widoki z dworu. Całość kompozycji miała typowo eklektyczny charakter. Z jednej bowiem strony nasadzenia przy dworze (głównie krzewów) oraz widoki na nieregularne stawy, łąki, olsy i łęgi miały charakter swobodny. Z drugiej rozplanowano po obu stronach osi głównej regularne kwatery - dziedzińca otoczonego zabudowaniami gospodarczymi, sadów i ogrodów warzywnych. Przy granicach części gospodarczych i przy granicach sadów posadzono szpalery drzew ozdobnych. Na zachód od dworu ulokowano obory, stajnię i mieszkania służby folwarcznej (w czworaku). Na wschód natomiast znajdowały się duża stodoła i sady. Ogrody przecinała prosta droga odchodząca od alei dojazdowej, a zdążająca do Michałowa. Niestety kompozycja północnej, ozdobnej części założenia, została później prawie całkowicie zatarta, toteż obecnie niewiele o niej wiadomo. Należy jednak podkreślić, że pozostałe części założenia (część gospodarczą, sady, i warzywniki) skomponowano w sposób tworzący harmonijną całość z dworem i częścią ozdobną, a całość założenia miała wyraźnie osiowy charakter, przy czym osią tej kompozycji była droga dojazdowa do Krasówki. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 14 ha.

W roku 1875 wydzielono z dóbr Krasówka awuls Lorcin (folwark bez włościan), który objęty został oddzielną księgą wieczystą. Liczył on w tym czasie 98 morgów i 82 pręty (około 55 ha), z czego ziemi ornej było 29 morgów 137 prętów, pastewników 5 morgów 246 prętów, lasu 25 morgów 234 prętów, zarośli 9 morgów 160 prętów, bagien 23 morgi 49 prętów, granic, dróg, wygonów i rowów 3 morgi 54 prętów pod zabudowaniami znajdowało się gruntów 1 morga i 102 pręty.6

Na początku lat 80. XIX w. sprzedano z dóbr Krasówka folwarki Burwin i Lorcin. W roku 1880 dobra Burwin „A" liczyły 415 morgów gruntów (około 232 ha), z czego ziemi ornej było 98 morgów (około 55 ha), łąk i pastwisk 96 morgów (około 53 ha), lasu 213 morgów (około 119 ha), nieużytków 8 morgów (około 4,5 ha). W 1884 r. Lorcin, nadal wymieniany jako „awuls", liczył wciąż 98 morgów.7

Lorcin nabył w 1880 r. Władysław Lubotyński, drugi mąż Lanny z Grabowskich Szaniawskiej. Po nim dobra przeszły w spadku w roku 1892 na Helenę z Grabowskich Majkowską i Klemensa Bernackiego.8 Od nich z kolei zakupił Lorcin w 1902 r. Władysław Vogt.9

Często następujące po sobie zmiany właścicieli dóbr wydają się wskazywać, że po roku 1880 nie nastąpiły w Lorcinie istotne zmiany układu przestrzennego. Przeciwnie, można się spodziewać raczej degradacji obiektu. W roku 1908 Władysław Vogt, który zakupił te dobra w celach spekulacyjnych, przystąpił do ich parcelacji. Folwark Lorcin o powierzchni 98 morgów i 92 pręty (około 55 ha) i część folwarku Krasówka o powierzchni 111 morgów i 218 prętów nabył od Vogta Aleksander Niewęgłowski.10 Pozostałe 330 morgów dóbr Krasówka zakupili Antoni i Marianna Raczyńscy.11

Aleksander Niewęgłowski nosił się prawdopodobnie z zamiarem unowocześnienia sposobów gospodarowania majątkiem, jednak nie doszło do pełnego urzeczywistnienia tych planów, gdyż tuż przed wkroczeniem na te tereny wojsk państw neutralnych wycofujące się oddziały rosyjskie (Kozaków) spaliły Lorcin. Zniszczeniu uległa wówczas także część starych drzew, w tym brzóz ze szpalerów otaczających zabudowania folwarczne.12 Po zakończeniu działań wojennych rozpoczął się okres eksploatacji założenia przez okupanta. Majątek otrzymał niemieckiego zarządcę, którzy narzucał sposób gospodarowania. Zniszczenia, jakie dotknęły Lorcin w 1915 r. były na tyle dotkliwe, że założenia nigdy już nie zostało odbudowane w pierwotnej postaci.

Zniszczenia folwarku mogły się pogłębić w wyniku walk, jakie stoczyły oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej w okolicy Krasówki w 1918 r.13

Po pożarze Niewęgłowscy odbudowali Lorcin Po odbudowie w folwarku stały nowe budynki gospodarcze (w większości drewniane) i murowany dwór.14

Odrębna kwestią jest, czy istniejacy do dziś budynek dworu powstał w wyniku tej odbudowy, czy w efekcie odbudowy lub rozbudowy wcześniejszego obiektu. Budynek ten datowany był dotychczas jako wzniesiony w XIX w.15 Fotografie przedstaiające stan współczsny tego budynku prezentowane są na portalach www.polskiezabytki.pl oraz www.dwory.cal.pl jako fotorafie dworu w Krasówce (być może ze względu na adresową przynależnośc tego obiektu do Krasówki). Przedstawiają one jednak obiekt stojący w Lorcinie, do którego odnosi się też opis zamieszczony w Katalogu zabytków sztuki w Polsce (jako opis dworu w Krasówce), cytowany na portalu www.mojepodlasie.friko.pl. Dwór ten został tam opisany następująco. „We wsi dwór, zbudowany zapewne ok. 1870-90, remontowany w 1985 r. Frontem zwrócony na południe. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy z mieszkalnym poddaszem, na planie prostokąta, z prostokątną podpiwniczoną przybudówką od pn.-zach., przy której od tyłu drewniana dobudówka. Układ wnętrz dwutraktowy. Elewacje w narożach ujęte boniowaniem, zwieńczone profilowanym gzymsem. Fasada pięcioosiowa, drzwi i okna prostokątne. Na osi wystawka zwieńczona trójkątnym szczytem z tondem na osi. Dach dwuspadowy, kryty blachą".16 Także więc i w tym przypadku dwór lorciński uważany jest za budynek dziewiętnastowieczny. Układ przestrzenny folwarku także bardziej odpowiada wzorcom dziewiętnastowiecznym niż kompozycjom okresu międzywojennego.

W okresie międzywojennym dokonano w Lorcinie nowych nasadzeń w otoczeniu dworu i podjazdu (głównie krzewów), jednak peryferyjne części założenia zaniedbano i zaczęły one zarastać samosiewami. Zarastać zaczęły także stawy.

W roku 1939 r. majątek Lorcin liczył 140,5 ha gruntów.17

Podczas II wojny światowej założenie nie zostało zniszczone, jednakże niekonserwowane zabudowania, zwłaszcza gospodarcze, były w nienajlepszym stanie. W roku 1950 Lorcin nabył od spadkobierców zmarłego w 1935 r. Aleksandra Niewęgłowskiego Wacław Mucha, który wraz z małżonką gospodarzył tu jeszcze w latach 80. Okres powojenny zaznaczył się postępującą degradacją założenia, które spadło do rangi zagrody chłopskiej. Rozebrano zabudowania gospodarcze oraz czworak, zniszczeniu uległy dawny ogród ozdobny i sady, a tereny ogrodowe zajęły pola uprawne, łąki i pastwiska, albo nieużytki. Nieużytkowane stawy wyschły, zwłaszcza po melioracji, a cała północna część założenia zarosła lasami, w których jako ślad po dawnych stawach nadal istniało pięć niewielkich stawików. Po zniszczeniach obszar założenia (na którym pozostały jakieś elementy dawnej kompozycji) skurczył się do około 6 ha. Z dawnych zabudowań ocalał jedynie dwór, który w roku 1985 doczekał się remontu (zmieniono pokrycie dachu i przeprowadzono częściowy remont wnętrz).18

Do lat 80. XX w. z kompozycji powstałej w Lorcinie po 1863 r. zachowały się: oś główna, system dróg dojazdowych, ślady kompozycji wodnej. Ponadto zachował się dwór ze śladami towarzyszącego mu podjazdu, a z okresu międzywojennego zachowały się nieliczne stare drzewa obiektu oraz część krzewów.19

W roku 1986 na terenie założenia występowało zaledwie 16 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych. Zachowało się zaledwie kilka starych drzew i to pochodzących z okresu międzywojennego XX w. Były to modrzew, dąb, wierzba i jesion. Z okresu II wojny światowej i z lat powojennych pochodziło kilka starszych olsz i topól. Duże połacie założenia porastały lasy, w których największe drzewa osiągały średnice pni do 50 cm. Poza lasami rosły młode samosiewy drzew i krzewów tworzące zarośla lub grupy przydrożne. Jedynie we wschodniej części założenia rosły przy drodze do Michałowe młode drzewa sadzone. Na dawnym podjeździe oraz przy granicy dawnych sadów (na północny-wschód od dworu) rosły grupy krzewów przemieszane z samosiewami drzew. Oprócz tego występowały w Lorcinie sady - stary i młody - jeden na wschód od podjazdu, a drugi w zachodniej części założenia.

W czasach świetności, tj. w II połowie XIX wieku i na początku wieku XX Lorcin musiał być założeniem bardzo dobrze wkomponowanym w konfigurację terenu i wdzięcznie rysującym się w krajobrazie. Zwłaszcza od północy, skąd dwór i ogrody widać było poprzez stawy i łąki. W latach 80. XX w. widoki te już nie istniały bo zasłonił je gęsty las porastający północną części dawnej kompozycji. Zanikły też widoki z dworu na stawy. Także od wschodu Lorcin przesłaniały lasy. Po wycięciu starych drzew ozdobnych nic oprócz sadu nie wskazywało tam na istnienie wcześniej jakiejś starszej kompozycji zieleni.20

 

 

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Lorcin - dwór

Dwór w Lorcinie od strony podjazdu - stan współczesny
www.dwory.cal.pl (gdzie obiekt ten wskazano jako dwór w Krasówce)
www.polskiezabytki.pl (gdzie obiekt ten także wskazano jako dwór w Krasówce za portalem www.dwory.cal.pl)

 

 

Źródła:

1 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialna w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 296, księga hipoteczna dóbr Krasówka

2 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja VIII

3 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialna w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 296, księga hipoteczna dóbr Krasówka

4 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialna w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 296, księga hipoteczna dóbr Krasówka

5 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialna w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 294, dokumenty dóbr Burwin

6 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883 (hasło Krasówka); AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3847

7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 477 (hasło Burwin) oraz t. IV, Warszawa 1883, s. 646 (hasło Krasówka)

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 477 (hasło Burwin) oraz t. IV, Warszawa 1883, s. 646 (hasło Krasówka); AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 315

9 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialna w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 294

10 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialna w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 294

11 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3847 - Lorcin

12 Informacje ustne Muchy Wacława, w roku 1986 właściciela Lorcina; Informacje ustne Raczyńskiego Romana, zam. w Krasówce

13 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego woj. Lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 95

14 Informacje ustne Muchy Wacława, w roku 1986 właściciela Lorcina; Informacje ustne Raczyńskiego Romana, zam. w Krasówce; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lorcinie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

15 Por. www.polskiezabytki.pl i www.dwory.cal.pl, gdzie dwór lorciński przedstawiono jako dwór w Krasówce wzniesiony w I połowie XIX w. oraz por. Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lorcinie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej (gdzie dwór datuje się na II połowę XIX w.), a także Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat Biała Podlaska" Tom VIII, Zeszyt 2, red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński, Instytut Sztuki PAN, 2006 (gdzie datę budowy dworu podano jako zapewne lata 70.-90. XIX w.); www.mojepodlasie.friko.pl

16 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat Biała Podlaska" Tom VIII, Zeszyt 2, red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński, Instytut Sztuki PAN, 2006; www.mojepodlasie.friko.pl

17 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego woj. Lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 265

18 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lorcinie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

19 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lorcinie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

20 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Lorcinie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

 

 

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, LorcinKategoria:dworski