Majówka

Park pałacowy – skomponowany w czwartej ćwierci XIX w., krajobrazowy, leśny

Dawna nazwa: Majówka

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: wśród lasu, około 3 km na południe od drogi Białystok – Bobrowniki, na wzgórzu nad rzeczką Bobrową

Plan założenia pałacowo-ogrodowego w Majówce - stan z 1978 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia pałącowo-ogrodowego w Majówce z 1978 r.

Kompozycja pałacowo-parkowa w Majówce założona została w czwartej ćwierci XIX w. W owym czasie Majówka wchodziła w skład dóbr Rafałówka, które przeszły na własność Heleny Kawelin w wyniku dokonanego przez jej ojca, Aleksandra Kruzenszterna, właściciela tzw. hrabstwa zabłudowskiego, podziału tego hrabstwa między 3 córki. Przypadłe Helenie dobra Rafałówka liczyły wówczas 6687 dziesięcin (niespełna 7356 ha). W roku 1891 Helena Kawelin zapisała w testamencie dobra Rafałówka trzem swoim synom – Aleksemu, Eugeniuszowi i Mikołajowi. Do roku 1899 dobra te pozostawały w ich wspólnym użytkowaniu. W roku 1899 Aleksy Kawelin sprzedał swoim braciom przypadającą na niego 1/3 majątku.¹ Bracia Eugeniusz i Mikołaj Kawelinowie zamieszkiwali w Rafałówce, w Majówce zaś zamieszkiwał ich ojciec, zmarły w 1939 przed wybuchem II wojny światowej.²

Założenie pałacowo-parkowe Kawelinów powstało w otoczeniu lasów około 3 km na południe od drogi z Białegostoku do Bobrownik. Łączyła je z tą drogą brukowana droga dojazdowa kończąca się eliptycznym, brukowanym podjazdem przed pałacem. Pałac (którego powstanie wiązano z nabyciem dóbr przez Heleną Kawelin, a który mógł być także wzniesiony wcześniej, przez Aleksandra Kruzenszterna) usytuowano na wzgórzu w zakolu rzeki Bobrowej, frontem na zachód. Kompozycja parku wykorzystywała otaczający las starając się, poprzez różne zabiegi nadać mu parkowy charakter. Wokół pałacu wycięto więc w lesie polanę, którą urządzono jako ogród ozdobny sadząc nowe, parkowe drzewa i krzewy. Na zachód od pałacu, po przeciwnej stronie podjazdu stał w otoczeniu krzewów ozdobnych duży budynek stajni (po spaleniu pałacu w 1915 r. przebudowany na „pałac”). Na południe od pałacu biegła droga leśna od podjazdu do wsi Bobrowa. Droga ta została w obrębie założenia obsadzona modrzewiami. Na południe od tej drogi, naprzeciw pałacu rozciągała się dalsza część ogrodu ozdobnego, w której rosły gównie krzewy ozdobne i która ograniczona była od zachodu drogą leśną biegnącą po podłużnej osi pałacu w kierunku południowym. Otoczony lasem ogród ozdobny zamknięty był od wschodu aleją leśną obsadzoną krzewami i drzewami ozdobnymi i prowadzącą do użytkowej części założenia zlokalizowanej bardziej na północ, po drugiej stronie rzeki. Na wschód od tej alei leśnej położona była kwatera sadu otoczona od wschodu i południa lasem. Na północ od sadu stał niewielki budynek. Z położonego na wzgórzu pałacu roztaczały się widoki na okoliczne lasy – jeden biegł wzdłuż brukowanej alei dojazdowej przez rzekę i mostek na niej, drugi wzdłuż drogi prowadzącej na południe od pałacu, a trzeci w kierunku północno-zachodnim na sady i zabudowania gospodarcze stojące po drugiej stronie rzeki.

Część użytkowa założenia składała się z zabudowań gospodarczych, dwóch części sadu oraz z zabudowań dla służby dworskiej. Między sadami a rzeką rozciągała się przestrzeń porośnięta roślinnością nadrzeczną. Do części gospodarczej prowadziła osobna droga odchodząca od brukowanego traktu dojazdowego w kierunku południowo-wschodnim.

Całość założenia, leżącego w odosobnieniu wśród lasów, zajmującego powierzchnię ponad 9 ha, a skomponowanego na wyciętych w lesie polanach i wykorzystującego fragmenty naturalnego lasu przez które prowadzono drogi przyozdobione dodatkowo nowymi nasadzeniami drzew i krzewów ozdobnych, miała charakter krajobrazowego parku leśnego.³

Pałac w Majówce, zbudowany przez właściciela dóbr Kruzenszternów spłonął doszczętnie w 1915 r. W okresie międzywojennym przebudowano więc na „pałac” stajnię z czerwonej cegły.⁴

18 marca 1939 r. (w kancelarii notariusza Kołdrasińskiego) Mikołaj Kawelin sprzedał za 1 500 000 zł lasy Majówki Emerykowi Hutten Czapskiemu z powiatu słonimskiego (ur. 21 sierpnia 1897r. - zm. 31 stycznia 1979 r.), sam zaś po klęsce wrześniowej opuścił kraj (przez Litwę i Szwecję dotarł do Francji, gdzie pracował w Biurze Celów Wojny przy rządzie polskim w Angers, przygotowując dane dotyczące północno-wschodnich województw Rzeczypospolitej; zmarł 31 stycznia 1979 r. w Rzymie).⁵

Podczas II wojny światowej za czasów okupacji sowieckiej w pałacu funkcjonował sierociniec, jednak w 1941 r. personel sowiecki porzucił ten sierociniec (w którym było około 100 dzieci narodowości polskiej, rosyjskiej i żydowskiej). Z Białegostoku do Majówki przybyły wtedy cztery siostry misjonarki, które zaopiekowały się dziećmi, a po dwóch tygodniach przewieziono sierociniec do Białegostoku, do domu przy ul. św. Rocha 5.⁶

W czasie II wojny światowej Majówka uległa znacznym zniszczeniom, jednak po wojnie stały tam jeszcze ruiny i fragmenty zabudowań. W kolejnych latach nieużytkowane założenie niszczało i zarastało lasami. Zabudowania uległy całkowitej rujnacji z wyjątkiem jednej murowanej piwnicy (która dotrwała do lat 70. XX w.). Sad wymarzł albo został wycięty (pozostało po nim kilka drzew owocowych). Następnie ze względu na leśne otoczenie teren założenia powiększył zasób Lasów Państwowych i przeszedł pod nadzór Nadleśnictwa. Na północ od dawnej części użytkowej zlokalizowano nową leśniczówkę, obok której postawiono jeden drewniany budynek mieszkalny. Teren dawnego sadu położonego na wschód od alei leśnej zamieniono na pole uprawne.

Do lat 70. XX w. wśród lasu przetrwały tylko ślady dawnego założenia – jedna piwnica, gruzy po niektórych dawnych zabudowaniach, drogi dojazdowe, kilka zniekształconych przez las wnętrz, kępy krzewów ozdobnych (dereni, hortensji, wiciokrzewów, jaśminowców, karagan, róż, tawuł, lilaków i jałowców), nieliczne stare drzewa owocowe i nieliczne stare sadzone drzewa ozdobne (5 kasztanowców, dąb szypułkowy, topola czarna, jesion wyniosły, świerk kłujący odmiany sinej, 8 wierzb białych i 4 modrzewie – wszystkie wówczas w wieku około 90 lat). Łącznie występowały tu w tym czasie 32 gatunki drzew i krzewów. Pozostałości te otoczone były lasem i przez las stopniowo zarastane, toteż nie pełniły w krajobrazie żadnej szczególnej roli. Jedynie wśród lasu zwracały uwagę wyróżniające się wśród drzew leśnych stare drzewa parkowe i różnogatunkowe grupy krzewów, składające się z gatunków obcych naturalnym tu zbiorowiskom leśnym.⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5453, 4534, 5611, 6897, 7378, 9015

² AP Białystok, Akta Notariusza S. Bednarskiego, rok 1922 t. I nr 2670, 1021, t. III nr 5771-2353, rok 1927 nr 883, 1030, 1295, 1782, rok 1930 nr 1310, 1716, 1820, 1826-1832

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Majówce, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ Hammer W., Ostatni blask majątku Kowelina, „Przegląd Prawosławny” 5/92

⁵ Hammer W., Ostatni blask majątku Kowelina, „Przegląd Prawosławny” 5/92

⁶ S. Adriana Teresa Gronkiewicz, Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Świętej Rodziny w latach 1939-1947. Nakładem Zgromadzenia SS. Misjonarek św. Rodziny; Dzietskij dom u Kawelina w Majówce, „Nazukos”, nr 294 z 2011 r., s. 17

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Majówce, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, MajówkaKategoria:dworski