Markowszczyzna II

Ogród dworski – eklektyczny, łączący elementy regularne i swobodne, złożony około 1820 r., być może na terenie wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Markowszczyzna

Gmina: Turośń Kościelna

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym do rzeczki Turośnianki, na wschód od gościńca z Turośni Dolnej do Białegostoku, obok założenia Markowszczyzna I (wcześniej Niewodnicy Koryckiej)

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Markopwszczyźnie II - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa Biaostockiego z 1988 r.

Nie jest wykluczone, że siedziba, którą zwiemy Markowszczyzną II, zlokalizowana została na miejscu zajętym wcześniej przez jeden z funkcjonujących tu w XVII w. dworów, powstałych po częściowym rozpadzie dóbr Niewodnica Korycka (zob. Markowszczyzna I). Mógłby na to wskazywać regularny układ dróg i stawów, jaki można byłoby częściowo wiązać z wcześniejszą, a później zniszczoną kompozycją.

Wzmianki o kilku właścicielach dóbr Niewodnica Korycka i o kilku istniejących w okolicy dworach pojawiają się bowiem w źródłach od połowy XVI w. W 1569 r. wzmiankowani są jako właściciele Jan i Paweł Koryccy, którzy odziedziczyli dobra po ojcu Mikołaju Koryckim, budowniczym głównej, renesansowej siedziby tego rodu, położonej na północny zachód od opisywanego założenia Markowszczyzna II (Markowszczyzny I). W 1574 r. właścicielem dóbr był Andrzej Korycki (wzm. w 1578, 1581 i 1596 r.), a w pierwszych trzech dziesięcioleciach XVII w. Niewodnica Korycka była własnością Jana i Piotra Koryckich, ale część dóbr należała wtedy do Burzyńskich. W 1676 r. majątek był nadal podzielony na trzy działy należące do pani Koryckiej podczaszyny podlaskiej, panów Koryckich i Tobiasza Brzozowskiego. Tak więc funkcjonowały tu w tym czasie trzy dwory (noszące nazwę Markowszczyzna bądź Niewodnica). W 1720 r. jako właściciel (pewnie jednego z działów majątku) występuje Andrzej Smogorzewski. W II połowie XVII w. część majątku została prawdopodobnie skupiona w rękach rodziny Łyszczyńskich (posiadających Markowszczyznę aż do 1928 r.), jednak jeszcze w 1784 r., oprócz działu Łyszczyńskich istniały też dwór i karczma należące do pana Wiszowatego.¹

Ostatecznie grunty, na których zlokalizowano założenie zwane Markowszczyzną II weszły w skład włości Łyszczyńskich, której właścicielem był w 1797 r. cześnik Łyszczyński, następnie na początku XIX w. Ambroży Łyszczyński, a później jego syn Adam Łyszczyński (ur. ok. 1805 r.. zm. w 1879 r.), będący w czasie Powstania Listopadowego komisarzem wojennym na Litwie a później emigrantem i działaczem „Hotelu Lambert”. Wraz z Ambrożym w Markowszczyźnie gospodarzył jego drugi syn Józef Łyszczyński (wzm. w 1812 i w 1819 r.), który przed 1828 r. przejął całość dóbr.²

Ambroży i Józef Łyszczyńscy wybudowali nową siedzibę – Markowszczyznę II – założoną obok starej, renesansowej siedziby, a zajmującej obszar około 8 ha. Nowe, rozplanowane około 1820 r. założenie weszło swym zasięgiem na wschodni narożnik dawnego kwaterowego, szesnastowiecznego układu (powodując całkowite zniszczenie tej części starszego założenia). „Osią nowej siedziby została droga ze starego założenia, przecinająca nowy układ i stanowiąca dojazd do klasycystycznego dworu wzniesionego w 1820 r. Zachodnią część kompozycji zajmowała ulokowana przy tej drodze część gospodarcza. Na północ i wschód od niej mieściły się ogrody sąsiadujące od południowego-wschodu z rzeczką i dwoma stawami. Pomiędzy stawami i wzdłuż północno-wschodniej granicy biegła droga obsadzona aleją. Ogrody podzielone zostały na kilka regularnych części oddzielonych od siebie alejami lub szpalerami drzew i krzewów.

Sąsiadująca z rzeką część ogrodów położona była niżej od pozostałych i oddzielona od nich skarpą. Wnętrza po obu stronach dworu posiadały charakter ozdobny, natomiast pozostałe zajęte były przez uprawy użytkowe. Na północny-wschód od dworu znajdował się kolisty podjazd. Trapezowate, otoczone alejami wnętrze leżące na południe od dworu przecinała obwodnicowa droga spacerowa, przy której posadzono grupy drzew i krzewów ozdobnych. We wnętrzu tym, na osi dworu usypano wzgórek, na którym ustawiono zapewne altanę.³ Później nie zachodziły już istotniejsze zmiany w tej kompozycji, jedynie w II połowie XIX w. wzniesione zostały: oficyna przy podjeździe oraz dwa czworaki obok części gospodarczej, przy drodze dojazdowej, a w ogrodzie dokonywano nasadzeń uzupełniających”.⁴

Ambroży Łyszczyński porzucił starą siedzibę przenosząc się do nowej, natomiast jego drugi syn Witold urządził w Markowszczyźnie w 1824 r. fabrykę kortów sukiennych czynną do 1856 r., którą następnie przeniesiono do pobliskiej osady młyńskiej w Topolach (zob. Topole), również należącej do dóbr Markowszczyzna.⁵ Przeznaczenie starej siedziby na fabrykę tłumaczyłoby brak powiązań miedzy starą a nową siedzibą, w tym zajęcie części starego układu kwaterowego przez nowy i staranne oddzielenie widokowe obu kompozycji drzewami i budynkami W 1828 r. właścicielem Markowszczyzny był już syn Ambrożego – Józef Łyszczyński (wzm. też w 1812 i 1819 r.)⁶. Później dobra przejął syn Witolda gen. mjr Stanisław Łyszczyński (wzm. w 1862 i 1864 r.). W starszym założeniu zamieszkiwał do około 1885 r. młodszy syn Witolda – Michał. Po śmierci Stanisława Łyszczyńskiego w 1879 r. Markowszczyzna przeszła na jego syna Witolda Józefata (wzm. w 1890 r.), po którym w 1907 r. przejął dobra jego syn Witold Stanisław stale zamieszkujący w Warszawie., gdzie zmarł około 1920 r. Markowszczyzna przeszła wtedy w spadku na najstarszą z jego trzech sióstr, żonę Stanisława Hryniewicza, adwokata petersburskiego, później (w okresie międzywojennym) kierownika wydziału parcelacyjnego Związku Ziemian w Białymstoku. Sprzedał on w 1928 r. centrum dóbr ks. Łazowskiemu z Jasionówki, który z kolei rozdzielił je między swoje rodzeństwo.⁸

Nowi właściciele szybko dokonali dewastacji ogrodów, z których usunęli stary drzewostan. Jednak miejsce wyciętych drzew starych zajmować zaczęły młode odrosty, kontynuując stary układ przestrzenny.

Dewastację pogłębiły zniszczenia okresu II wojny światowej, kiedy to zrujnowano zabudowania gospodarcze i zlikwidowano część sadów, a zarządzający majątkiem Niemcy gruntownie przebudowali dwór lub w ogóle wznieśli nowy budynek na miejscu starego dworu, wmontowując doń jedynie część elementów stanowiących wyposażenie starego budynku.⁹

Po wojnie większość zabudowań dworskich rozebrano i w ich miejsce postawiono nowe budynki (w tym we wschodniej części ogrodu). Niektóre wnętrza ogrodowe zasadzono nowym sadem. Drzewa owocowe posadzono też na wschód od stawów i rzeczki. Pozostałe części ogrodów, zwłaszcza część ozdobną, pozostawiono własnemu losowi, więc zarosły je zagajniki i zarośla. Zdewastowany dwór został w końcu opuszczony i przeznaczony do rozbiórki.

Do lat 80. XX w., oprócz ruin dworu, części przebudowanej oficyny i jednego czworaka, przetrwały stawy, część dróg ogrodowych (w tym aleja dojazdowa i obwodnicowa droga spacerowa) oraz resztki kompozycji roślinnych pozwalających odczytać granice niektórych wnętrz ogrodowych. Przetrwały też usypane na osi dworu wzgórze, fragment skarpy oddzielającej dolną część ogrodu od górnej i gruzy po rozebranych budynkach dworskich. Roślinność założenia składała się wtedy z 28 gatunków drzew i krzewów i była bardzo uboga w starodrzew. O dawnym układzie założenia świadczyły tam głównie zarośla i drzewa wyrosłe z odrostów korzeniowych po 1928 r., odtwarzające bieg dawnych alei otaczających ozdobną część ogrodu, bieg alei poprowadzonej wzdłuż północno-wschodniej granicy założenia i szpalerów nad stawami oraz rozmieszczenie grup roślin w okolicy dworu. Spośród drzew starszych przetrwały do tego czasu lipy i kasztanowiec z II połowy i końca XIX w (o średnicy pni do 75 cm) oraz kilka drzew z początku XX w. Wyróżniały się: sadzona około połowy XIX w. lipa o średnicy pnia 90 cm rosnąca we wschodniej części ogrodu oraz, niestety usychająca, topola czarna o średnicy pnia 180 cm, rosnąca w zachodnim narożniku ozdobnej części kompozycji.

Pozostałości dawnego ogrodu były w płaskim krajobrazie okolicznych pól i łąk dobrze widoczne i mogły być często oglądane z szosy do Niewodnicy i Białegostoku. W widoku z zewnątrz stare drzewa ozdobne, sady i zarośla tworzyły bowiem zwartą, zwracającą uwagę grupę. Roślinność ta nie była jednak szczególnie cenna przyrodniczo, zaś wnętrza ogrodu przedstawiały po zniszczeniach widok mało estetyczny i nie były powiązane z krajobrazem.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. II, Warszawa 1910, s. 52; Kapica Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, s. 136; Akty otnosiasciesia k istoriii iużnoi i zapadnoj Rossii sobrannye i izobrannye Archeograficeskoju Komissjeju, t. 1, Sanktpetersburg 1862, s. 98; Przeździecki Aleksander, Jagiellonki polskie, t. II, Kraków 1869, s. 252; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. III, Warszawa 1910, s. 246-252; Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S., Semkowicz W., Kraków 1932, s. 259; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. II, Warszawa 1910, s. 52, 148-171 i 246, t. III, s. 246-252; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. I, Warszawa 1910, s. 113; Piekosiński Franciszek, Wypisy heraldyczne z ksiąg poborowych [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, rok 1910, Lwów, s. 10; Kurczewski Jan, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912, s. 241; AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 18 i 36; Rejestr pogłównego 1676 r. [w:] Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, rkps 1099, s. 786-787; Nowicki Andrzej, Łyszczyński Kazimierz h. Korczak odmienny [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Wrocław, s. 609-610; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1885, s. 138, t. XV, cz. II, s. 303

² Paszkiewicz Mieczysław, Łyszczyński Adam (1805-1879) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Wrocław 1973, z. 4,  s. 608-609; Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 24

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 93, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ Szamreto M., Dokumentacja ewidencyjna parku w Markowszczyźnie II, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 93, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia fabrycznego w Topolach, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁶ Paszkiewicz Mieczysław, Łyszczyński Adam (1805-1879) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Wrocław 1973, z. 4, s. 608-609; Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 24; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Markowszczyźnie I, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁷ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 72; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 3127, 3177, 6809, 7639, 8295 i 8880; AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 138 i 135; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1928 r., k. 13v-16; Informacje ustne Praczuka Alfreda (ur. w 1893 r.), zam. z Mińcach

⁹ Szamreto M., Dokumentacja ewidencyjna parku w Markowszczyźnie II, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 93, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1559, k. 137v

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 16

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1928 r., k. 13v-16

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 112

Opisy parafii dekanaty knyszyńskiego z roku 1784, wyd. Wernerowa Wiesawa [w:] Studia Podlaskie, t. I

Inskrypcje na tablicach epitafijnych na cmentarzu grzebalnym w Niewodnicy Kościelnej

Mościcki Henryk, Pod znakiem Orła i Pogoni, Warszawa 1915, s. 220

Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. I-X + dodatek, t. V, Lipsk 1879-1908, s. 255

Karte des westlichen Russlands. Kartographische Abtailung d. Konigl. Preuss. Landea-Aufnahrae, b.m., Druck 1915, Skala 1:100000

Karte des Deutschen Resches, Harausgegeben von der Kartogr. Abt. Des Stellv. Generalsstabes d. Armee 1916, b.m., Druck 1916, Skala 1:100000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Markowszczyzna, józef maroszekKategoria:dworski