Michałki

Park dworski - swobodny, powstały po 1864 r. jako część większego założenia powstałego na miejscu kwaterowej kompozycji folwarku założonego w XVI w.

Dawna nazwa: Michałki

Gmina: Rokitno

Położenie obiektu: na północ od wsi Michałki, na płaskim terenie, przy drodze do Rokitna

Michałki to stara wieś królewska założona prawdopodobnie na początku XVI w. Wraz z okolicznymi wsiami Rokitno, Lipnica, Surowice i Derło należała ona pierwotnie do wójtostwa michałkowskiego starostwa brzeskiego.¹ Michałki wybrano na siedzibę wójtostwa zapewne z powodu centralnego położenia, gdyż jedynie Derło było od nich oddalone o około 6 km, natomiast pozostałe z wymienionych miejscowości leżały w odległości 0,5 - 1,5 km.

Prawdopodobnie już w wieku XVI funkcjonował w Michałkach folwark, jednak nie dysponujemy żadnymi przekazami historycznymi dotyczącymi jego rozplanowania. Możemy jedynie przypuszczać, że był on zlokalizowany w tym samym miejscu, co założenie znane z czasów późniejszych, którego pozostałości istniały jeszcze w latach 80. XX w. Siedziba ta była zapewne skromna i podporządkowana funkcjom utylitarnym, jednak została rozplanowana porządnie, wzorem innych podobnych folwarków w dobrach królewskich, zakładanych w okresie pomiary włócznej przeprowadzanej z inicjatywy królowej Bony. Wprowadzono wówczas typowy, kwaterowy układ rozplanowania terenu nowo zakładanych folwarków, toteż i Michałki zostały założone na terenie podzielonym na regularne kwatery. W jednej z kwater usytuowany był dwór, otoczony zapewne innymi budynkami stojącymi wokół dziedzińca przy dworze. Pozostałe kwatery zajęte były pewnie, podobnie jak w innych kwaterowych założeniach powstających około połowy XVI w., przez ogrody i zabudowania gospodarcze, czasem sadzawki. Ogrody miały z reguły charakter użytkowy i rosły w nich często nie tylko warzywa lub drzewa i krzewy owocowe, ale też zboża, albo chmiel. Niemniej przy dzielących kwatery drogach i ogrodzeniach oraz przy granicach siedzib folwarcznych sadzono przeważnie szpalery lub aleje drzew ozdobnych lub owocowych (często lip przydatnych zwłaszcza gdy w ogrodzie znajdowała się pasieka).

Układ przestrzenny zakładanych w dobie renesansu kwaterowych siedzib dworskich i folwarcznych okazywał się często bardzo trwały, toteż kwaterowy schemat kompozycji mógł utrzymywać się tam (czasem bez większych zmian) w kolejnych stuleciach, nawet do wieku XIX. Prawdopodobnie tak było też w Michałkach, gdzie w miejsce zniszczonych zabudowań stawiano nowe, ale nie naruszając ukształtowanego w XVI w. podziału terenu na kwatery podkreślonego drogami i stale uzupełnianymi nasadzeniami szpalerów lub alei. Taki stan rzeczy utrzymywał się tam do końca XVIII stulecia.

Po 1795 r. dobra Michałki zostały przejęte przez władze austriackie, po 1809 r. przez władze Księstwa Warszawskiego, a po 1815 r. przez Królestwo Polskie (jako tzw. dobra narodowe). Można przypuszczać, że również i w tym czasie nie poczyniono w założeniu jakichś istotniejszych zmian, jednak musiała tam, choćby w wyniku częstych zmian administratorów, następować pewna degradacja kompozycji.

Po Powstaniu Styczniowym folwark Michałki podarowany został Aleksandrze Jazykow, siostrze rosyjskiego generała Grzegorza Poleszko, jako rekompensata strat poniesionych z powodu uwłaszczenia włościan w dobrach Kornica i Korczówka.² Mąż nowej właścicielki, gen. Jazykow, przeprowadził całkowitą przebudowę założenia i w miejsce drewnianych wzniósł nowe, murowane budynki. Mimo, że nie zachowały się żadne ikonograficzne przekazy dotyczące wyglądu założenia po przebudowie, to można przypuszczać, że wzniesione wówczas budynki utrzymane były w duchu rosyjskiej architektury końca XIX w., dystansującej się wyraźnie od europejskiej myśli architektonicznej i poszukującej własnych środków wyrazu poprzez zestawienie elementów architektonicznych występujących w budownictwie rosyjskim w ubiegłych stuleciach. Miała być to swoista ostoja rosyjskości, obiekt, który już swoim wyglądem zewnętrznym miał zaświadczać, że został wzniesiony przez rosyjskiego generała. O tym, że istotnie tak było świadczył fakt sprowadzenia rosyjskich majstrów murarskich, a nawet zwyczajnych robotników budowlanych aż z odległych podmoskiewskich okolic. Ludzie ci na przełomie lat 80. i 90. XIX w. zbudowali w Michałkach pałac oraz wszystkie towarzyszące mu zabudowania gospodarcze.³

Całość założenia otoczono ceglanym murem, a w bezpośrednim otoczeniu murowanego pałacu rozplanowano park, którego drzewostan skomponowany został z miejscowych gatunków. Na dostępnych mapach z tego okresu nie można niestety odczytać schematu kompozycyjnego tego założenia ze względu na zbyt dużą ich skalę. Zachowane w terenie fragmenty dawnej kompozycji oraz informacje uzyskiwane od miejscowej ludności powalają przypuszczać, że po dokonanej przez Jazykowa przebudowie założenie składało się z trzech obszernych części:

Najważniejsza była część północna - ozdobna, z pałacem, przed którym od południa znajdował się podjazd, do którego od drogi Michałki - Rokitno wiodła przez bramę w murze krótka aleja dojazdowa. Wokół pałacu skomponowano ogród ozdobny, którego granice północna i północno-wschodnia były jednocześnie granicami całego założenia. Na południe park ten sięgał mniej więcej do zabudowań wzniesionych później przez Stanisława Danilczuka, a od zachodu kończył się w okolicach szpaleru brzozowego.

Część gospodarcza założenia rozciągała się pomiędzy parkiem a szpalerem drzew ograniczającym założenie od południa. Stały w niej m.in. murowane budynki stajni, obór, a także czworaki i inne.

Zachodnią część założenia stanowił duży sad, liczący około 10 morgów (około 5 ha).⁴ Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 9,5 ha.

Ogólny obszar majątku wynosił w końcu XIX w. około 1117 morgów (około 510 ha).⁵

Ostatnią przed I wojną światową właścicielką Michałek był córka Aleksandry Jazykow - Aleksandra Dorożyńska. Tuż przed I wojną światową rozparcelowano (prawdopodobnie za pośrednictwem Banku Włościańskiego) około 80 ha gruntów majątku Michałki.⁶

W czasie walk między Niemcami i Rosjanami, w wyniku ciężkiego ostrzału artyleryjskiego zniszczeniu uległa większość zabudowań dworskich Michałek, po których pozostały ruiny i gruzy. Ocalały jedynie stajnia, obora i łaźnia. Zniszczony został również murowany parkan otaczający założenie. Materiał budowlany ze zniszczonego pałacu już w latach 1915-1919 sprzedali okupanci niemieccy. Można przypuszczać, z w toku walk w poważnym stopniu uszkodzono też zieleń ozdobną oraz sady.

Po I wojnie światowej przystąpiono do parcelacji majątku i w latach 1921-1925 rozparcelowano wszystkie jego grunty oprócz resztówki o powierzchni około 26 ha obejmującej teren założenia. Resztówkę dzierżawił początkowo niejaki Zieliński, który sprzedawał okolicznej ludności cegłę ze zniszczonych zabudowań gospodarczych. W ten sposób usunięto pozostałości siedmiu obór, spichrza, stodoły i murowanego parkanu. Z porozbiórkowej cegły wzniesiono w latach powojennych szereg zabudowań chłopskich w okolicy, a także murowany budynek dworski usytuowany na gruntach dworskich naprzeciwko założenia, po drugiej stronie drogi do Rokitna.⁷

W połowie lat 30. teren założenia nabył Wincenty Skudro, adwokat z Białej Podlaskiej.⁸ Nowy właściciel rozpoczął pewne prace zmierzające do lepszego zagospodarowania terenu założenia. Między innymi wyremontowana została wtedy jedyna ocalała stajnia i wydatnie został powiększony od strony północnej sad.⁹ Jednakże na przeszkodzie realizacji kolejnych prac stanął wybuch II wojny światowej.

Podczas okupacji niemieckiej Wincenty Skudro został aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego, gdzie zginął. Wdowa po nim sprzedała resztówkę majątku w Michałkach Stanisławowi Danilczukowi, który następnie przystosował teren założenia do potrzeb gospodarstwa chłopskiego. W roku 1956 wzniósł dom mieszkalny (z materiałów uzyskanych z rozbiórki resztek gruzów po budynkach dworskich), a w latach 60. wyciął wiele drzew ze względu na ich zły stan lub umiejscowienie kolidujące z jego aktualnymi potrzebami, za to posadził nowe drzewa owocowe.¹⁰

Do lat 80. XX w. z regularnej kompozycji istniejącej w Michałkach w okresie od XVII do poł. XIX w. zachowały się jedynie sąsiadujące z założeniem drogi jezdne. Za pewien ślad po tej kompozycji można by też uznać bardzo regularny kształt późniejszego, dziewiętnastowiecznego założenia. Z kompozycji powstałej po 1864 r. zachowały się: budynek stajni (wówczas obora), fragmenty szpalerów wyznaczających północną i południową granicę założenia, nieliczne stare drzewa w centrum obiektu (w tym niektóre z I poł. XIX w.) oraz grupy krzewów ozdobnych składające z gatunków wchodzących w skład kompozycji roślinnych dawnego parku. Z okresu międzywojennego zachował się budynek (zajęty w l. 80. XX w. przez szkołę) wzniesiony po wschodniej stronie drogi do Rokitna.¹¹

W 1984 r. występowało na terenie założenia 25 gatunków drzew i krzewów, a z dawnej kompozycji przetrwała tylko niewielka liczba starych drzew. Oprócz wymienionych wcześniej fragmentów starych szpalerów rosły tu w obrębie zagrody Stanisława Danilczuka lipy, stary dąb, 6 starych klonów, stara sosna czarna, stary modrzew, dwie stare brzozy, dwie stare jabłonie, stary grochodrzew i 5 starych grusz. Z wyjątkiem pięciu drzew starszych cały starodrzew obiektu pochodził z II poł. wieku XIX lub z nasadzeń dwudziestowiecznych. Drzewa dziewiętnastowieczne osiągały 50-70 cm średnicy pni, a drzewa dwudziestowieczne 45-50 zm. Wspomnianymi wcześniej pięcioma najstarszymi drzewami założenia były: topola czarna o średnicy pnia 120 cm (z I pol. XIX w.), 2 dęby o średnicach pni po 80 cm każdy (z I poł. XIX w.), lipa o średnicy pnia 80 cm (z I poł. XIX w.) oraz osika o średnicy pnia 80 cm (posadzona prawdopodobnie około połowy XIX w.).

Oprócz drzew starych rosło w Michałkach kilka grup krzewów i kilka krzewów pojedynczych pochodzących z dawnych nasadzeń ozdobnych parku. Całość uzupełniały nieliczne młode drzewa ozdobne, żywopłoty przy szkole oraz sady przy zagrodzie.¹²

Ze względu na szczątkowy stan zachowania dawnej kompozycji (której zachowane elementy rozrzucone były teraz na terenie o powierzchni około 4 ha) i upodobnienie terenu założenia do zwykłych zagród chłopskich rola obiektu w krajobrazie była znikoma, gdyż niewiele różnił się on od zabudowy wiejskiej. Dziwna wydawała się tam jedynie obecność sosen czarnych, zazwyczaj przy zagrodach chłopskich niespotykanych.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Źródła:

¹ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 83

² AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2331, Operat parcelacyjny majątku Michałki i Rokitno, 1921-1925

³ Informacje ustne Danilczuka Stanisława, zam. w Michałkach

⁴ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2331, Operat parcelacyjny majątku Michałki i Rokitno, 1921-1925

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1885, s. 297

⁶ Zgodnie z danymi, zawartymi w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego obszar majątku wynosił 1117 morgów, natomiast przed przystąpieniem do parcelacji w 1921 r. powierzchnia dóbr wynosiła 938 morgów. Różnica została rozparcelowana przed I wojną światową.

⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2331, Operat parcelacyjny majątku Michałki i Rokitno, 1921-1925; Informacje ustne Danilczuka Stanisława, zam. w Michałkach

⁸ Informacje ustne Danilczuka Stanisława, zam. w Michałkach

⁹ Mapa Taktyczna Polski, skala 1:1000000, WIGm 1931, pas 40, słup 36 - wykorzystano wydanie niemieckie z czasów II wojny światowej, oryg. W posiadaniu Stanisława Aleksandrowicza

¹⁰ Informacje ustne Danilczuka Stanisława, zam. w Michałkach

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Michałkach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Michałkach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Michałkach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Michałki, krzysztof kucharczykKategoria:dworski