rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeMień

Ogród folwarczny – regularny, użytkowy, powstały w końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX na miejscu wcześniejszej kompozycji kwaterowej

Dawna nazwa: Mień

Gmina: Brańsk

Położenie obiektu: nad doliną rzeczki Mień (Mionki) i na zachód od wsi

 

Mień plan

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Mieniu - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Mień był początkowo własnością drobnoszlachecką. W 1441 r. ziemie te otrzymał od księcia mazowieckiego Ziemowita „in ducato Brańsko hereditatem” niejaki Mień, co zapoczątkowało historię siedziby rodu Mieńskich w tym rejonie.1 W 1480 r. wzmiankowany był niejaki Andrzej Piętka, który sprzedawał kąt lasu zwanego Rososz „na piecach”, po obu stronach rzeki Mień „z całą przynależnością i polami” swoim sąsiadom Połaskim.2

W XVI w. nastąpiło znaczne rozdrobnienie dóbr. W 1528 r. Mień posiadali Jan, Jakub i Piotr Mieńscy oraz wdowa po Abramie (którzy stawili wówczas na wojnę 4 konie).3 W 1577 r. istniały w Mieniu dwa działy własności – Marcina Mieńskiego podstarościego brańskiego (który miał 4 włóki chłopskie, tj. 66 ha), oraz Abrama i Józefa Mieńskich (do którego należały 2 włóki chłopskie, tj. 33 ha). W obu działach istniały folwarki, gdyż w dziale Marcina było ośmiu ogrodników, a w dziale Abrama i Józefa pięciu. Poza tym w dziale Marcina funkcjonował młyn.4 W 1580 i 1581 r. w źródłach wymieniany jest Mikołaj Łyczko, który opłacił podatek z Mienia i Kalinowca, a zatrudniał aż piętnastu ogrodników i miał dwa młyny.5 W 1591 r. źródła wymieniają natomiast Hieronima Mieńskiego, który posiadał w ziemi bielskiej Mień i Kalinowiec, a w ziemi drohickiej Niemyje, Wyczółki, Zalesie, Łempiec i Chechłowo.6

W latach 30. XVI w. w Mieniu było już osiem działów własnościowych odnotowanych w 1635 i 1638 r.7, zatem proces rozdrobnienia własności trwał nadal w początkach XVII w. Zatrzymał się jednak w drugiej połowie tego stulecia gdyż w roku 1676 nadal było w Mieniu osiem działów własnościowych należących do Piotra Łyczko (miał 24 poddanych), Stanisława Krasowskiego (13 poddanych), wdowy Sierzputowskiej (31 poddanych), Szulborskiego (2 poddanych), Napiórkowskiego (2 poddanych, którymi byli młynarz z żoną), Kaspra Mianowskiego (13 poddanych), Józefa Łyczko (34 poddanych) i Abrama Mińskiego (bez chłopów, tylko z pięcioma komornikami).8 Trudno ustalić do kogo należał teren istniejącego jeszcze w XX w. założenie folwarcznego, którego kompozycja posiadała w tym czasie regularny układ zabudowań i ogrodów sąsiadujących ze stawami położonymi w dolinie rzeki, przy której funkcjonował młyn wodny.

W końcu XVII lub na początku XVIII w. Mień wszedł w skład wielkiego latyfundium dóbr Rudzkich (zob. Rudka) i stał się jednym z folwarków tych wielkich dóbr, pełniącym wyłącznie funkcje utylitarne, w związku z czym nigdy nie uzyskał charakteru ozdobnego. Utrzymywał się tam istniejący kwaterowy układ, chociaż zabudowania musiały ulegać różnorodnym zmianom, a ogrody zostały powiększone.9

W końcu XVIII lub na początku XIX w. nastąpił szczytowy moment rozwoju folwarku. Całe założenie zajmowało wówczas prostokątny teren o powierzchni około 8 ha. Zabudowania gospodarcze otaczały wtedy prostokątny dziedziniec zlokalizowany na zakończeniu drogi prowadzącej ze wsi. Na południowy-zachód i na północny-zachód od tego dziedzińca znajdowały się kwatery ogrodu użytkowego otoczone drogami i szpalerami drzew oraz przecięte aleją prowadzącą z dziedzińca do stawów i rzeki. Oś ta miała swoje przedłużenie widokowe w postaci kanału doprowadzającego wodę z rzeki do stawów.

W XIX w. na zachód od dziedzińca, w sąsiedztwie drogi do stawów ustawiono na granicy kwater ogrodowych drewniany (istniejący w latach 80. XX w.) dwór. Był to jednak budynek typowo folwarczny, łączący funkcje mieszkalne z magazynowymi. Przed tym dworem wydzielono prostokątne wnętrze, które otoczono alejami drzew, pośrodku którego urządzono podjazd. Dwór oddzielały od gumna nasadzenia drzew i krzewów ozdobnych.10

Od 1843 r. właścicielem dóbr rudzkich był Wiktor hr Ossoliński, syn Józefa (prawo własności przyznano mu dopiero w 1849 r.). Po jego śmierci własność dóbr przejęła jego córka Wanda, 1o voto Potocka, 2o voto Jabłonowska (która weszła w ich posiadanie dopiero w 1861 r.), a do której dobra rudzkie należały jeszcze w 1886 r.11 U schyłku XIX lub na początku XX w. Mień został wykupiony od Potockich z Rudki i według tradycji ustnej przeszedł na własność niejakiego Lado, który wydzierżawił go Wyszyńskiemu. W 1928 r. źródła podają jako właściciela Mienia (liczącego wówczas 419 ha ziemi) Czesława Warzyńskiego.12 Przed II wojną światową Mień nabył niejaki Szmurło, którego córka wniosła Mień w posagu Powarnickiemu, ostatniemu przed wojną właścicielowi tego obiektu.

Od czasu przejścia dóbr w ręce średniozamożnego ziemiaństwa majątek uległ znacznemu uszczupleniu, a w obrębie siedziby folwarcznej nie czyniono żadnych inwestycji. Posadzono tylko nieco drzew (w tym szpaler świerkowy nieopodal dworu).13

W czasie II wojny światowej założenie uległo znacznej dewastacji. Po wojnie majątek rozparcelowano, a dwór wraz z otoczeniem przekazano szkole podstawowej. Do lat 70. XX w. zabudowania gospodarce zostały rozebrane, a w latach 70. przeniesiono szkołę do nowego budynku, po czym dwór popadł w ruinę. Z ogrodów usunięto część sadów i większość nasadzeń szpalerowych, a stawy zwolna zarastały szuwarami. W otoczeniu szkoły posadzono nowe drzewa i krzewy ozdobne oraz założono kwietniki, a w miejscu podjazdu przed dworem urządzono boisko szkolne. Przy granicach zachowanej części sadu i przy drogach posadzono szpalery topól – częściowo wzdłuż dawnych podziałów przestrzennych.14

Mień

Założenie folwarczno-ogrodowe w Mieniu - widok od południa na teren dawnego podjazdu i dwór rządcy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Biaystok, nr D 1990

Do końca lat 80. XX w. dotrwały tylko szczątki dawnego układu: zrujnowany, dziewiętnastowieczny dwór, część sadu, część stawów oraz nieliczne stare drzewa w otoczeniu szkoły i dworu. W tym czasie roślinność obiektu była uboga (składała się tylko z 19 gatunków drzew i krzewów), a nieliczny starodrzew pochodził głównie z nasadzeń okresu międzywojennego, które to nasadzenia uzupełniały sadzone w latach 50. I 60. XX w. topole, olsze i wierzby. Przetrwało tylko kilkanaście drzew dziewiętnastowiecznych, wśród których wyróżniały się: lipa o średnicy pnia 110 cm i 2 kasztanowce o średnicy pni ok. 80 cm. Przy drodze do stawów widoczne też jeszcze były fragmentu szpalerów lilaków sadzone przed 1939 r.

Pozostałości po dawnym folwarku widoczne były tylko od północy, gdyż z pozostałych stron zasłaniały je wieś i olsy nadrzeczne. Nie miały zatem większych walorów widokowych.15

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. II, Warszawa 1908, s. 128, 162 i 178; AGAD, Metryka Koronna 3, f. 256

2 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. III, Warszawa 1908, s. 75

3 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. I, Warszawa 1908, s. 148, 161, 221

4 AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 47, k. 173

5 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. I, Warszawa 1908, s. 94; Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy województwa Podlaskiego z 1581 r [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, Lwów 1911, t. II, s. 15

6 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. III, Warszawa 1908, s. 52

7 AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 1v i 27v

8 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 795

9 Maroszek Józef, Bończak-Kucharczyk Ewa Juchniewicz Ewa, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mieniu, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 95, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

10 Maroszek Józef, Bończak-Kucharczyk Ewa Juchniewicz Ewa, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mieniu, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 95, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

11 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.976; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s.

12 Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 139; Informacje ustne mieszkańców Mienia

13 Informacje ustne mieszkańców Mienia; Maroszek Józef, Bończak-Kucharczyk Ewa Juchniewicz Ewa, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mieniu, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

14 Informacje ustne mieszkańców Mienia; Maroszek Józef, Bończak-Kucharczyk Ewa Juchniewicz Ewa, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mieniu, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 95, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

15 Maroszek Józef, Bończak-Kucharczyk Ewa Juchniewicz Ewa, Drożyner Paweł, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mieniu, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 95, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Inne źródła:

AGAD, Kapicjana, nr 18, s. 398

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Mień, józef maroszekKategoria:folwarczny