Mikicin

Ogród dworski – barokowy, tarasowy, powstały w XVIII w. na miejscu starszej siedziby dworskiej, około połowy XIX w. przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Mikicin

Gmina: Jaświły

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym ku północnemu-zachodowi do rzeczki Biebły (dopływu Brzozówki), na południowy-wschód od wsi leżącej po przeciwnej stronie rzeczki, przy jednej z lokalnych dróg

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Mikicinie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Ziemie obejmujące teren późniejszej siedziby dworskiej w Mikicinie otrzymał w 1493 r. z nadania Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra Jan Sławski (wzm. w 1522 r.), sędzia ziemski łomżyński, który na przełomie XVI i XVII w. wzniósł tu pierwszy dwór. Po nim dobra należały kolejno do Jana Stanisława Sławskiego, wdowy po Stanisławie Doroty, (wzm. w 1543 r.) i innych dzieci Jana (Kazimierza, Jana, Jerzego i Anny, wzm. w 1543 r.), Jerzego Sławskiego (syna Jana, wzm. w 1551 r.), a wreszcie przez małżeństwo córki Jana – Doroty w 1556 r. przeszły na własność Erazma Pęskiego. W 1563 r. właścicielem Mikicina był ojciec Erazma – Mikołaj Pęski, a w roku 1580 jako właściciele występują dzieci i żona Mikołaja Pęskiego – Helena z Lewickich (córka Jana Lewickiego). W 1621 r. jako dziedzic Mikicina wzmiankowany jest Stanisław Tarusa.

W I połowie XVII w. dobra mikicińskie zostały własnością Jakuba Gobiatego, po którym odziedziczyli je Samuel i Konstancja Biedrzyccy (wzm. w 1672, i 1676 r.), jednak do tego czasu dobra uległy podziałowi, bo oprócz działu Biedrzyckich wymieniono również inne działy, należące do Adama Bobińskiego i Pęskich.

Chociaż w wieku XVII powstała w Mikicinie kwaterowa kompozycja sąsiadujących z rzeką ogrodów, to niewiele o niej wiadomo, gdyż została ona gruntownie przebudowana w wieku XVIII, co uniemożliwiło poznanie pierwotnego układu przestrzennego.

Na przełomie XVII i XIII w. Mikicin odziedziczył Florian Młodnicki (wzm. w 1709 r.), a przed 1740 r. właścicielem tych dóbr został Marcin Kuczyński, chorąży bielski (wzm. w 1741 r.). Do rodziny Kuczyńskich Mikicin należał też w II połowie XVIII w. (wzm. w 1784 r.).

Rodzina ta przebudowała siedzibę nadając jej klarowną, barokową kompozycję. Całość zajmowała prostokątny, sąsiadujący z drogą dojazdową teren, ukształtowany w formie trzech obszernych tarasów opadających w stronę rzeki. Taras górny zajęty był przez zabudowania i dziedzińce. Przy jednym z nich szczytem do drogi stał dwór z którego rozciągał się widok na ogrody i dolinę rzeki. Ogrody podzielono na prostokątne kwatery drogami i alejami. Jeśli nie wszystkie tarasy, to przynajmniej taras sąsiadujący z dworem miał charakter ozdobny.

W końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX majątek ponownie podzielono – jedna z części należała do rodziny Brosiwów (wzm. w 1838 r.) Jednak w latach 1838 i 1842 włości te skupił od różnych właścicieli Kazimierz Moniuszko, dziedzic w pobliskich Moniuszkach, który przeznaczył Mikicin na siedzibę swojego syna Adolfa (ur. w 1826 r.). W związki z tym już w latach 40. XIX w. rozpoczęto przebudowę założenia, kontynuowaną przez Adolfa po przejęciu dóbr po śmierci Kazimierza Moniuszki w 1872 r.

W 1847 r. został wzniesiony na górnym tarasie murowany, klasycystyczny dwór ustawiony frontem do drogi dojazdowej (przebiegająca przez ten dwór oś kompozycji była więc prostopadła do dawnej, przebiegającej przez stary dwór i opadające do rzeki tarasy ogrodów). Przed nowym dworem urządzono eliptyczny podjazd, który połączony został z drogą dojazdową krótką aleją. Cały taras górny zajął teraz park o swobodnej kompozycji roślinności. Na tarasach środkowym i dolnym pozostawiono regularne drogi i aleje, jednak wnętrze tarasu dolnego zamieniono w łąkę otoczoną, oprócz alei, także grupami nowo posadzonych drzew i krzewów ozdobnych oraz kępami naturalnej roślinności nadrzecznej. Wnętrza tarasu środkowego zajmowały kwatery sadów otoczone szpalerami i alejami (w większości lipowymi). Na południowy-wschód od parku powstał kompleks nowych zabudowań gospodarczych, a po przeciwnej stronie drogi dojazdowej ze wsi wzniesione zostały czworaki.

Po śmierci Adolfa Moniuszki w 1897 r. jego sukcesorami byli żona – Maria Moniuszko, siostra – Ewelina Zawadzka oraz dalsi krewni – bracia Kozłowscy (Jan, Leon, Bolesław, Stanisław i Stefan, wzm. w 1898 r.). W roku 1900 część Eweliny Zawadzkiej przejęli w zamian za spłatę bracia Kozłowscy. W 1902 r., po śmierci Marii Moniuszko jej udział przeszedł na brata – Jana Czeczota, od którego w 1905 r. odkupili go Kozłowscy. W rękach Kozłowskich majątek pozostawał do 1940 r., ale po I wojnie światowej został podzielony na 3 części, przy czym część obejmującą siedzibę dworską użytkowali wspólnie bracia Jan i Stefan.

Już od końca XIX w. mamy do czynienia ze stałym regresem kompozycji. Majątek był bowiem zadłużony i w celu zwiększenia jego rentowności większość terenu ogrodów (także położoną na północny-wschód od dworu część parku) zajęły sady. Funkcje ozdobne skurczyły się obejmując jedynie wnętrze z podjazdem oddzielone szpalerami lilaków od położonego za dworem sadu. We wnętrzu tym posadzono dodatkowo róże i świerki, którymi otoczono m.in. gazon na podjeździe. Na początku XX w. wykopano też sadzawkę rybną położoną naprzeciw środkowego tarasu po przeciwnej stronie drogi dojazdowej ze wsi. (W początkach XX w. powstała też zagroda chłopska położona na południe od sadzawki.) W okresie międzywojennym ogrody otoczone były od strony południowo-zachodniej i od strony południowo-wschodniej drewnianym płotem.

Podczas II wojny światowej i po wojnie kompozycja została drastycznie zniszczona. W 1940 r. założono tu kołchoz „Swobodny trud”, następnie stacjonowały w Mikicinie wojska niemieckie, a w 1945 r. powstało tu Państwowe Gospodarstwo Rolne (użytkujące założenie jeszcze w końcu lat 80. XX w.). W czasie wojny i zaraz po wojnie zniszczono zabudowania gospodarcze, większość zadrzewień ogrodów (najpierw części ozdobnej, a później sadów), a za to na terenie dawnego parku, a następnie też sadów wzniesiono wiele nowych budynków mieszkalnych i gospodarczych. Tarasy środkowy i dolny zajęły łąki i pastwiska. Część terenu podzielono ogrodzeniami, część przeznaczono na ogródki warzywne dla pracowników PGR, a część została zajęta przez zarośla.

Do końca lat 80. XX w. z dawnej kompozycji przetrwały: dwór (wyremontowany w 1958 r.), podjazd, skarpy tarasów, zniekształcona sadzawka, resztki nasadzeń wokół podjazdu oraz fragmenty szpalerów i alei lipowych na tarasie środkowym, otaczające wnętrze ogrodowe zasadzone drzewami owocowymi.

Założenie dworsko-ogrodwe w Mikicinie - widok od południa na teren dawnego podjazdu i dwór - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2311

Roślinność obiektu była w tym czasie bardzo uboga (składała się tylko z 16 gatunków drzew i krzewów), przy czym najstarsze drzewa pochodziły z II połowy XIX w., a należały do nich lipy z alei i szpalerów środkowego tarasu oraz kilka klonów, kasztanowców, jesionów i lip rosnących na tarasie górnym i środkowym. Inne starsze drzewa pochodziły z I połowy XX w. i były to lipy, jesiony, grochodrzewy, wierzby oraz świerki – sadzone lub wyrosłe z odrostów korzeniowych po wyciętych drzewach. W otoczeniu podjazdu przetrwało również kilka grup krzewów ozdobnych – karagan, śnieguliczek, lilaków i róż. Ta roślinność nie odgrywała szczególnej roli w krajobrazie, a w wyglądzie obiektu dominowały w tym czasie liczne budynki wzniesione przez PGR, wśród których wyróżniał się tylko stojący przy podjeździe dwór, dobrze widoczny z drogi dojazdowej.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Kapicjana. Nr 1, s. 38, nr 51, s. 108

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 746

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 1044, 1290, 2191, 4572, 4913, 5561, 6068, 6144, 8835

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białystoku, Fototeka, nr N/57/5071/2

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 747

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 409, s. 1-20

Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Dolistowie, Opisanie tak egzystencji, jako też ufundowania kościoła parafialnego dolistowskiego 1799

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 79

Kapica Milewski Ignacy, Herbarz, Kraków 1870, s. 238, 317 i 376

Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława [w:] Studia Podlaskie, t. I (praca w druku)

Inskrypcja na tympanonie dworu w Mikicinie

Informacje ustne Ostrowskiego Józefa, zam. w Mikicinie

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I, Warszawa 1908-1910, s. 116 i 155 oraz t. II, s. 131 i 240

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. II , Warszawa 1880-1900

Sokołowski Zbigniew, Województwo Białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972, s. 259

Informacje ustne Cywińskiego Tadeusza, zam. w Moniuszkach

Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego na dwór w Mikicinie, w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mikicinie, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 96, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Mikicin, józef maroszekKategoria:dworski