Mokrany

Ogród dworski - barokowy, kwaterowy ogród włoski powstały w XVII lub na pocz. XVIII w. w wyniku przebudowy kwaterowego układu renesansowego, z XVI w., w II poł. XIX w. rozbudowany i częściowo przebudowany

Dawna nazwa: Mokrany

Gmina: Zalesie

Położenie obiektu: na lewym, wyniosłym brzegu rzeki Krzny, na południowy-zachód od wsi Mokrany Stare, przy drodze do wsi

Mokrany Stare założone zostały zapewne już w XV wieku podczas kolonizacji ziem południowego Podlasia. Sugeruje to zarówno nazwa miejscowości, jak i podyktowane względami obronnymi położenie na wyniosłym, lewym brzegu rzeki Krzny, skąd można było obserwować rozległa bagnistą dolinę tej rzeki w pobliżu jej ujścia do Bugu. Po raz pierwszy Mokrany odnotowane zostały w źródłach historycznych 1564 r. jako ośrodek średnie wielkości dóbr należących do Aleksandra Roszczyc Zbiroskiego.¹

Mimo braku przekazów historycznych dotyczących wyglądu siedziby dworskiej w tym okresie, można dziś w oparciu o zachowane ślady dawnego rozplanowania przestrzeni podjąć próbę rekonstrukcji pierwotnego schematu kompozycyjnego tej siedziby.

Składała się ona z czterech kwater zajmujących zbliżony do kwadratu teren, które oddzielone były drogą do wsi od dwóch stawów, stanowiących niejako kolejne kwatery - wodne. W jednej z kwater - prawdopodobnie południowo-zachodniej - usytuowany był dwór będący siedzibą właścicieli, zapewne usytuowany przy dziedzińcu otoczonym też innymi zabudowaniami. Wnętrza pozostałych kwater zajmowały ogrody lub zabudowania skupione wokół dziedzińców (podwórzy) gospodarczych. Klarowny, kwaterowy układ siedziby wskazuje na jej porządne rozplanowanie, co prawdopodobnie oznacza, że podziały terenu na kwatery podkreślone były drogami i nasadzeniami drzew lub krzewów (alejami lub szpalerami).

W wieku XVII dobra mokrańskie (w wyniku zakupu lub przejęcia zastawu) znalazły się w rękach Radziwiłłów, którzy w tym czasie powiększali dobra bialskie drogą przyłączania do nich sąsiednich majętności. Między innymi w XVII w. przyłączono takie wcześniej samodzielne majątki jak Horbów, Ortel, Dokudowo, Rogoźnica (wcześniej stanowiąca część dóbr międzyrzeckich) i inne.

Najstarszy znany opis Mokran pochodzi z roku 1742 i przedstawia je w sposób następujący.

„Wrota z przyjazdu od Olszyna... między parkanem z żerdzi starych do piekarni z drugiej strony przęsło parkanu do obory z takichże żerdzi w słupach, za te wrota wjechawszy, w lewej ręce zaraz Obora na cztery części wkoło drewniana podgniła znacznie, wali się, słomą pokryta, dach zgniły lada co, reperacji potrzebuje, z tej obory wrota tarciczne na gumno..., za tą w lewo Szopa drewniana niezła, do niej wrota tarciczne..., słomą poszyta, dach zły, stary, w tej siano składają, przy tej kawa maleńka, z jednej strony dyle od pola, a z drugiej strony od obory nie masz ściany, tylko klucze na dwóch sochach wiszą bez łat, niepokończona, lat temu kilka, jak zaczęta, za tą Szopa stara ze wszystkim ladaco drewniana, z dylów z jednej strony od obory ściana stoi stara, a z drugiej od gumna nie masz ściany, tylko choiną zagacono, słomą kryta, na nic niezgodna, w niej owce stawają, przestawienia potrzebna, za tą Szopa stara drewniana z dylów budowana..., słomą kryta, pochylona, reperacji ze wszystkim potrzebna, za tą zaraz Spichlerz z drzewa budowany, stary, jeszcze dobry... wschody na górę dobre, dach słomiany dobry, choć stary, za tym spichlerzem, Gołębnik stary na 8 słupach stawiony pochylony, stary, przy tym wrota z gumna na gościniec od Olszyna stare, pochylone..., między parkanem z jednej strony a z drugiej ostrokołem starym, dalej Piekarnia drewniana stara, wedle ogrodu włoskiego stojąca..., ta piekarnia dranicami pobita, dach stary, zły, reperacji potrzebny ze wszystkim, przy tej piekarni z boku przystawiony karmik drewniany stary, dranicami pobity..., za tąż piekarnią Chlewy dla drobiu folwarcznego, pierwszy kurnik z chrustu zapleciony, stary, słomą pokryty, oszarpany..., w tyle za piekarnią chlewków drewnianych starych dwa dla świń, do nich dwoje drzwi, słomą pokryte, dach zły

Wrota na podwórze wjeżdżając tarciczne z furtą..., między parkanem starym z dylów od piekarni do tych wrót przęseł sześć, a do stajni przęseł dziesięć, z furtą do ogrodu warzywnego. Od tych wrót sztachety stare z podwórza do ogrodu z jednej strony, a z drugiej żerdzie od sadzawki. Z trzeciej zaś strony płot chruściany od rzeki do stajni, na to podwórze wjechawszy, w lewą stronę nad rzeką Stajnia z dylów w słupy budowana, niestara dobra, do niej wrót dwoje..., ta stajnia należycie nieskończona, reperacji potrzebuje, za tą nad rzeką Wrota nad rzeką stara tarciczne..., z furtką przy nich między trzema przęsłami parkanu starego..., od budynku podstarościńskiego 2 przęsła murłat pobitych...,

Budynek stary podstarościński, może się nazywać i kuchenny..., ten budynek gontami pobity, ale dawne pobicie złe, dranicami poprawiane, od tego budynku parkan ku sadowi od rzeki w podwórzu, dalej za tym Sklep murowany, nad nim dwoisty jest dach stary, jeden gontami pobity, drugi dranicami, ten lepszy trochę od gontowego, szyja dranicami pobita, do sklepu pierwszego drzwi stare na zawiasach..., do drugiego także na zawiasach wyłamane z zaszczepką, trzecie drzwi bez zawias, dalej, w lewą, na górę

Budynek pański, stary reparowany, z tej strony ogrodu włoskiego, w ganku podłoga stara, do sieni drzwi..., w sieni podłoga stara, pułap z dyli rżniętych, drugie drzwi na tył..., kominów dwa murowanych dobrych..., na górę wschody zapierzone, w którym zapierzeniu drzwi... Idąc w lewą stronę pierwszej połowy pomieszkania, do izby drzwi..., pułap i podłoga z tarcic stara..., okien cztery, szyby niewielkie..., kominek murowany, piec z kafli białych, stary, zły, z tej do bokowej izdebki malowanej, drzwi stare..., podłoga stara, pułap malowany, kominek murowany, okien dwie dobrych..., z tej do sieni drzwi stare..., drugie drzwi z tejże do apteczki, stare malowane..., tam w apteczce podłoga stara, pułap malowany, okno jedno, szyby w ołowiu..., z tejże izdebki do gabinetu drzwi stare malowane..., powracając przez izbę do gabinetu drzwi stare, z pomieszkania tego idąc przez sień pomienioną w drugą stronę naprzeciw od sadu do izby drzwi stare..., podłoga i pułap stare..., kominek murowany, piec z kafli białych, okien cztery..., z tej do alkierza nowoprzybudowanego drzwi nowe..., pułap i podłoga z tarcic nowa, okien dwie..., wracając do izdebki bokowej, drzwi nowe..., podłoga nowa tarciczna, pułap stary malowany, kominek murowany..., okien dwie..., z tej do sieni drzwi stare, malowane..., z tej do alkierza drugiego, bokowego, drzwi nowe na zawiasach i hakach, podłoga nowa z tarcic , pułap stary malowany, okno nowe..., z tego do izby drzwi stare, malowane..., kominek murowany, powracając także z tego alkierza bokowego, drzwi nowe..., podłoga i pułap z tarcic nowych, okno jedne..., wyszedłszy z tej strony przez sień na tył za drzwiami blisko ganku, w prawą stronę przystawiona, czyli razem z budynkiem budowana komórka... Ten budynek wszystek niedawno gontami jest pobity, jeszcze dach dobry i cały, na tym drabina jest stara, od tego budynku pańskiego na podwórze prosto, trochu w lewą stronę przy sadzie Spichlerz stary z przedgankiem, budowany z drzewa tartego, z przebudowaniem, do niego drzwi dwoje..., węgły podgniły, podłogi dobre i pułapy z tarcic, w jednym z środka wschody na górę. Dach nad spichlerzem gontami pobity ale pobicie stare i złe, za tym sztachety z żerdzi do piekarni, tamże dalej Sernik na czterech słupach ustawiony, laskowany w górze dach nad nim gontami pobity, do niego idąc po drabince przystawionej na górę drzwi..., przy tymże podwórzu jest zaraz obok

Sad niemały, ani też zbyt bardzo wielki, poza budynkiem z podwórza, ogrodzony sztachetami z żerdzi starych w słupkach wkopanych, w tymże ogrodzeniu między sztachetami z podwórza są wrota takież wpół odmykające się, na zawiasach i hakach żelaznych, przy tych wrotach są dwie osoby rżnięte stojące na słupach między wrotami, od pola ze wszystkich trzech stron idzie ostrokół aż do piekarni, zacząwszy prosto od budynku pańskiego. W tymże sadzie jest drzewa różnego owocu bardzo wyśmienitego gatunku gruszek, jabłek, wiszen, szliw i inszych tak wiele, o których ogrodnik tamtejszy ustawiony i parobek skarbowy przy nim będący mają staranie i dozór należyty ze wszystkim.

Pszczoły jedne w ulu znajdują się żywe w ogrodzie.

Sadzawki mokrańskie

1 sadzawka większa za dworem, odylowanie w niej stare, z rybami

2 sadzawka za tąż samą mniejsza, także z rybami

3. sadzawka w polu pusta

Ogrody dworne Mokran

 1. Ogród wielki przy rzece 

 2. Ogródek maluśki przy wrotach od obory..."

  3. Ogródek za sadzawką większą

 4. Ogród Browarczysko za dworem nad rzeką, wzięty do sadu, ogrodnik na nim zasiewa

Przytaczany inwentarz ukazuje nam obraz założenia dobrze zagospodarowanego, choć już starego i częściowo zaniedbanego, czyli powstałego co najmniej w XVII wieku. Opisywany tam dwór (o malowanych sufitach, drzwiach i innych elementach), z nowo dobudowanym alkierzem, był bez wątpienia wcześniej dość reprezentacyjną siedzibą właściciela, przy której istniał ozdobno-użytkowy ogród włoski, o czym świadczy m.in. obecność rzeźb (określonych w inwentarzu jako figury rżnięte), stojących na kolumnach przy głównym wejściu do ogrodu, a także tarasowe rozplanowanie ogrodu (którego ślady przetrwały w terenie do lat 80. XX w.). Ogród ten, opisany w inwentarzu jako owocowy, otaczano staranną opieką (zatrudniając na stałe ogrodnika i parobka), co było rzadkością w dobrach bialskich Radziwiłłów w XVIII w. (spotykaną tylko w na zamku bialskim, w Roskoszy i Sławacinku). Wydaje się to świadczyć nie tylko o wartości hodowanych tam „wyśmienitych" odmian drzew owocowych, ale także o wartości całego ogrodu, także estetycznej.

Rozplanowanie założenia w I połowie XVIII w. było oparte o wcześniejszy kwaterowy schemat, chociaż starano się przystosować obiekt do barokowych kanonów sztuki ogrodowej, m.in., poprzez podkreślenie jego osiowości. Główną drogę łączącą Mokrany z resztą dóbr bialskich, która wiodła w kierunku Olszyna, wyprowadzono bowiem w sposób właściwy dla założeń barokowych, dążąc do stworzenia teatralnego efektu. Droga ta, dochodząc do założenia od północy omijała je od północnego-wschodu i wkraczała na teren folwarku przez bramę usytuowaną w pobliżu środka południowej granicy kompozycji. Zatem, każdy, kto jechał do Mokran musiał zanim dotrze do dworu obejrzeć cały obiekt z trzech stron. Podobne rozwiązania stosowano także w innych barokowych rezydencjach, np. w Radzyniu Podlaskim, w Branicy Radzyńskiej, a także w rezydencji Branickich w Białymstoku.

Na osi drogi dojazdowej usytuowany był dwór (nazywany „rezydencją"), za którym znajdował się ogród ozdobny „niemały, ani też nazbyt wielki", związany osiowo z dworem stojącym na górnym tarasie. Przed dworem mieścił się dziedziniec, przy którym stały spichlerz i piekarnia, a dalej sernik. Integralną część kompozycji stanowiły stawy i sadzawki (położone niżej od dworu i zapewne powiązane z nim widokowo) Na lewo od wjazdu usytuowane były zabudowania gospodarcze ustawione wokół dziedzińców gospodarczych. Na prawo od wjazdu stały stajnie, za którymi znajdował się staw, usytuowany w północno-wschodnim narożniku południowo-wschodniej kwatery. Poza tym, w skład kompozycji założenia wchodziły 3 ogrody warzywne, z których „ogród wielki" sąsiadował z rzeką.

Jak się wydaje, stulecie XVII i I połowa XVIII w. przyniosły największy rozkwit siedziby w Mokranach. W czasach późniejszych następowała bowiem stopniowa degradacja założenia, związana ze zmianą funkcji spowodowaną zmianą użytkownika.

Zapewne wkrótce po sporządzeniu inwentarza z 1742 r. Karol Radziwiłł „Panie Kochanku" ofiarował dobra Mokrany ufundowanemu właśnie szpitalowi św. Karola Boromeusza w Białej jako jego uposażenia ziemskie (późniejsze inwentarze dóbr bialskich nie wspominają już bowiem nigdy o Mokranach).³

Nowy właściciel zrezygnował z funkcji ozdobnych na rzecz użytkowych, zachowując jednak dotychczasowy schemat kompozycyjny obiektu, do którego wprowadzono nowe funkcje. Zapewne znacznej rozbudowie uległy sady i warzywniki. W ich centrum wzniesiono drewniany budynek dla dzierżawcy, gdyż administracja szpitala stale wydzierżawiała Mokrany.⁴

Na temat dziewiętnastowiecznych dziejów tego obiektu mało wiadomo, gdyż nie zachowały się materiały historyczne na jego temat. Według przekazów miejscowej ludności nadal utrzymywano tu wcześniejszą kompozycję przestrzenną. Drewniany dwór usytuowany był mniej więcej w połowie południowych kwater. Do dworu biegła, jak w XVIII wieku, droga obiegająca założenie, a przedłużenie tej drogi w kierunku północnym prowadziło do wsi Mokrany Nowe. Natomiast jej przedłużenie w kierunku południowym prowadziło do Makowej Góry. Przed dworem, na południe id niego, znajdował się kolisty podjazd z gazonem. Całość założenia podzielona była na cztery zasadnicze części. Część południową zajmowały sady i w tej części zlokalizowany był dwór. Część środkową, leżącą na niższym tarasie w porównaniu z górną częścią południową, zajmowały obszerne warzywniki, a w jej północno-wschodnim narożniku znajdował się staw. Za drogą do Olszyna znajdowała się obszerna część gospodarcza. Od strony południowej, również za drogą do Olszyna, usytuowane były stawy, stanowiące partery wodne. Całość założenia obsadzona była szpalerami lip i klonów.⁵

W II połowie XIX w. zaszły więc w obrębie założenia różne zmiany - rozbudowana została część gospodarcza, która zajęła tereny położone na wschód od ogrodów, w starych ogrodach górnym i dolnym zaczęły przeważać funkcje użytkowe. Przed dworem urządzono podjazd charakterystyczny dla kompozycji krajobrazowych, który otoczono roślinnością skomponowaną w swobodnych grupach, ogrody górny i dolny zajmowały sady, a nad rzeką nadal istniały sadzawki, podobnie jak sadzawka w ogrodzie dolnym. Z ogrodów rozciągały się widoki w kierunku południowym. W widoku na południe od 1907 r. dominował kościół wzniesiony nad rzeką w Makowej Górze. W końcu XIX w. Mokrany liczyły 280 morgów (około 140 ha), a większość tego obszaru zajmowały grunty orne.⁶

W czasie I wojny światowej założenie zostało w znacznym stopniu zniszczone. W jego sąsiedztwie toczyły się bowiem w 1915 r. walki, w których wyniku spłonęły dwór i zabudowania gospodarcze oraz poważnych zniszczeń doznała roślinność. Po zakończeniu działań pochowano na terenie założenia żołnierzy niemieckich, którzy polegli w okolicach Mokran i Makowej Góry.

W okresie międzywojennym założenie w Mokranach nadal należało do szpitala św. Karola Boromeusza w Białej Podlaskiej, który wówczas pełnił funkcję Szpitala Powiatowego, podlegającego Sejmikowi Powiatowemu w Białej.⁷ W tym czasie odbudowano zabudowania gospodarcze oraz drewniany dwór, który stanowił siedzibę administratora. Obszar założenia wynosił w tym czasie około 10 ha.

Tak jak i wcześniej, w okresie międzywojennym Mokrany były wydzierżawiane. Ich kolejnymi dzierżawcami byli Lisowski, Pope oraz, tuż przed II wojną światową, Telatycki. W tym okresie, pewnie w związku z wysokimi kosztami siły roboczej, szpital nie był w stanie odpowiednio gospodarować całym obszarem majątku toteż około 70 ha wydzierżawiano mieszkańcom wsi (na pozostałych gruntach gospodarował dzierżawca - administrator).⁸

Tak Mokrany przetrwały do 1944 roku, z tym, że w latach 1939-1944 majątek był administrowany prze władze okupacyjne.

W lipcu 1944 r. przez 3 dni trwały w okolicach Mokran i Makowej Góry zaciekłe walki między Niemcami i Rosjanami. Zostały wówczas zniszczone zabudowania mieszkalne i gospodarcze stojące na terenie założenia oraz znacznie ucierpiała zieleń.

Na mocy dekretu o reformie rolnej większość gruntów majątku Mokrany została w 1944 r. rozparcelowana. Parcelacja objęła też siedlisko dworskie. Nierozparcelowaną pozostawiono jedynie niewielką, południową część założenia, planując założenie tu szkoły rolniczej. Plany te nie zostały jednak zrealizowane, wobec czego część gospodarczą przekazano w latach 50. założonej wówczas spółdzielni produkcyjnej, po której przejęło ją Kółko Rolnicze, po nim zaś Spółdzielnia Kółek Rolniczych. Południową część dawnego sadu, gdzie m.in. znajdują się groby żołnierzy poległych w 1914 r. zamieniono w nieużytek i pastwisko.⁹

W okresie czterdziestolecia powojennego założenie ulegało postępującej degradacji. Niszczono szpalery otaczające jego teren, nie licząc się z dawnymi podziałami kwaterowymi stawiano nowe budynki mieszkalne i gospodarcze zagród chłopskich, doprowadzono do zamulenia i częściowej likwidacji stawów, podzielono teren wieloma płotami i innymi ogrodzeniami. Tereny ogrodowe zarosły częściowo samosiewami. W końcu w 1982 r. przeprowadzono (na podstawie wcześniej uzgodnionych projektów) przez południowo-zachodni narożnik założenia nową szosę z Mokran do Makowej Góry. Na skutek tych zmian i zniszczenia części dawnej kompozycji obszar, na którym zachowały się pozostałości po niej skurczył się do około 6 ha.

Do lat 80. XX w. z regularnej kompozycji, jaka powstała w Mokranach w XVI w. zachowały się: granice części ogrodowej, obniżenia po sadzawkach oraz ukształtowanie terenu na dwóch poziomach, a także droga do wsi. Z istniejącej w wieku XVIII barokowej kompozycji Mokran zachowały się do tego czasu: granice dolnej i górnej części ogrodowej, sadzawka w ogrodzie dolnym, grobla między stawami, staw nad rzeką oraz część drzew ze szpalerów rosnących przy granicach ogrodu. Z elementów wprowadzonych w XIX wieku i później, w wieku XX przed 1944 r., zachowały się jedynie drzewa owocowe z sadów na terenie górnego i dolnego ogrodu oraz niewielka liczba drzew ozdobnych. Ponadto, pamiątką po walkach 1914 r. były drewniane krzyże upamiętniające miejsca spoczynku żołnierzy.¹⁰

W roku 1984 występowało na terenie założenia zaledwie 15 gatunków drzew i krzewów. Ubogi drzewostan obiektu składał się głównie z drzew owocowych i młodych drzew ozdobnych wyrosłych z samosiewów. Drzew starych przetrwało tylko 45 i skupiały się one przy północnej i zachodniej granicy założenia oraz przy drodze do wsi. Najstarszymi z nich były lipy, jesiony i klon, pochodzące z I połowy XIX w., których średnice pni osiągały 75-90 cm. Około połowa starych drzew pochodziła z II połowy wieku XIX i z początku XX w. Starsze osiągały 50-73 cm średnicy pni, a młodsze 40-50 cm. Poza tym, roślinność założenia uzupełniały grupy krzewów rosnące na terenie dawnych ogrodów oraz grupa olsz nad rzeką.¹¹

W czasach świetności obiekt wyróżniał się w krajobrazie, m.in. z powodu ulokowania na wzgórzu dworu i ogrodu włoskiego oraz dzięki powiązaniom widokowym górnego tarasu z doliną rzeki oraz położonymi niżej stawami i sadzawkami. W latach 80. XX w. rola obiektu w krajobrazie ogromnie zmalała. Do tego stopnia, że zachowane resztki starych drzew w szpalerach, przecięte nową drogą, trudno było odczytywać jako część zabytkowej kompozycji. Nawet widoki z terenu dawnych ogrodów na dolinę rzeki zostały częściowo przesłonięte przez zabudowania zagród chłopskich i młodą roślinność.¹²

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 103

² AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 129, Inwentarz hrabstwa bialskiego przy podaniu w administrację Jm Pana Krzymowskiego w dniach miesiąca Aprila 1742, s. 37-38v

³ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 258

⁴ Informacje ustne Ostapczyka Józefa, zam. w Mokranach Starych

⁵ Informacje ustne Ostapczyka Józefa, zam. w Mokranach Starych; Informacje ustne Falkowskiej Józefy, żony b. karbowego, zam. w Mokranach Starych

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1885

⁷ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 258

⁸ Informacje ustne Ostapczyka Józefa, zam. w Mokranach Starych; Informacje ustne Falkowskiej Józefy, żony b. karbowego, zam. w Mokranach Starych

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mokranach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mokranach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mokranach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mokranach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WP, WIG 1827

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, MokranyKategoria:dworski