Mosty

Park dworski - nieregularny, powstały po 1892 r. jako część większego założenia obok kwaterowej kompozycji powstałej w XVIII w. w wyniku przekształcenia kwaterowego, szesnastowiecznego założenia o funkcjach użytkowych

Dawna nazwa: Mosty

Gmina: Podedwórze

Położenie obiektu: na płaskim terenie, około 3 km na północ od wsi Mosty, przy drodze do wsi i przy skrzyżowaniu lokalnych dróg, na zachód od niewielkiego, bezimiennego strumienia

Folwark Mosty wchodził w XVI wieku w skład włości opolskiej, którą około 1526 r. nabył Michał Kopot Wasylewicz. Były to dobra średniej wielkości składające się z 12 wsi (Opole, Rusiły, Grabówka, Mosty, Koniuszki, Hołowno, Zaliszcze, Kalinki, Lubiczyn, Chorostyta, Zahajki, Lipówka).¹ Aż do XVIII wieku dobra opolskie należały do Kopciów. Z roku 1624 pochodzi zachowany w późniejszym opisie inwentarz folwarku w Mostach opisujący tę siedzibę następująco.

„... Dom pod jednym wierzchem słomą poszyty. Izba biała z piekarnią okien cztery szklanych w ołów robione. Drzwi na zawiasach żelaznych z klamką i z hakiem żelaznym. Szafa wielka i druga mała, tamże półka, stół i ławy, zydel, piec polewany dobry, komin. Z tej izby alkierz, okien szklanych dwie, drzwi do niego na zawiasach żelaznych, zamek wnętrzny i klucz. Z tejże izby kownata, na wierzchu górek dwie, okienko szklane jedno. Komora przeciwko kuchenki z dwojgiem drzwi, w nich wrzeciądze żelazne, sień o dwojgu drzwi, u jednych wrzeciądz żelazny, kuchenka w sieni, piwnica podle tej kuchenki do niej drzwi z zaszczepką, skoblami i kłódką. Piekarnia z tejże sieni, drzwi dwoje na zawiasach żelaznych, u jednych zaszczepka żelazna, piec czarny, komin, z piekarni dymnik w boku, z dymnika chlew na cielęta, kurnik. Za domem tym sernik, drzwi dwoje do niego, wrzeciądze dwa do niego. Na podwórzu piwnica, do niej drzwi z zaszczepką żelazną, w szyi krata z zaszczepką żelazną, na wierzchu schowanie pod poszyciem, w piwnicy beczek piwa...

Spichlerz...

Obora - chlewy i obora porządna, chlewów małych trzy, wołownia, stajnia. Do dworu wrot dwoje, wrzeciądz u jednych żelazny...

Sadzawka jedna.

Pasieka. Podle domu i piwnicy sadek, w którym pasieka. W tej pasiece pszczół (ulów) jedenaście, w tejże pasiece ulów próżnych dziewięć.

Ogrody - ogrodzone dobrze i zasiane porządnie jarzyną ogrodową".²

Z przytoczonego inwentarza wynika, że był to niewielki, ale jak zaznaczają lustratorzy porządnie zagospodarowany folwark. Występowały też w nim ogrody użytkowe - sad i warzywnik - prawdopodobnie osadzone w kwaterowym podziale terenu, które wraz z wydzielonym terenem zabudowań i sadzawką musiały tworzyć zwartą kompozycję, leżącą na zachód od niewielkiego strumienia. Była ona osnową, na której bazował dalszy rozwój założenia.

Schemat rozplanowania folwarku w Mostach w XVII w. - próba rekonstrukcji

Na początku XVIII w. dobra Opole nabyli Sierakowscy, a w roku 1801 od Sierakowskich odkupił je Ignacy Szlubowski.³ Przy okazji tej transakcji został w 1800 r. sporządzony inwentarz hrabstwa opolskiego, który uzupełniono o mapę hrabstwa i plany poszczególnych folwarków. Niestety dla Mostów sporządzono jedynie wykonany ołówkiem i słabo dziś czytelny szkic, na którym przedstawiono wyłącznie zabudowania i granice prostokątnego terenu założenia. Brak też opisowego inwentarza Mostów. Na szkicu widać szereg budynków stojących w miejscu obecnej, wschodniej części parku oraz prostokątny teren przylegający do zabudowań od zachodu - prawdopodobnie teren ogrodu.⁴

Schemat rozplanowania folwarku w Mostach w XVIII w. - próba rekonstrukcji

Przypuszczalnie dokonała się do tego czasu ewolucja kompozycji założenia ogrodowego, która z sześciu kwater położonych na zachód od zabudowań stojących przy drodze do wsi rozrosła się do dwunastu kwater z dużym stawem zajmującym środkową kwaterę w zachodnim rzędzie kater. Całość, która została powiększona od zachodu o nowe tereny, nabrała wyraźnych cech barokowych i zapewne istniały powiązania kompozycyjne budynków z ogrodem, jakich nie było wcześniej. Barokowy charakter podkreślały ponadto dwie regularne, niewielkie sadzawki ogrodowe, z których jedną umieszczono na osi poprzecznej, a drugą przy jednej z osi podłużnych. W I połowie XIX w., a zapewne też później, podziały kwater podkreślone były szpalerami i alejami drzew ozdobnych, z których część przetrwała do lat. 80. XX w. W czasach późniejszych regularny podział terenu na kwatery częściowo się zaciera, co związane było z wymianą zabudowań stojących w różnych kwaterach wschodniej części założenia oraz z przebudowami części kompozycji w duchu rozwiązań krajobrazowych. Przebudowy te objęły zwłaszcza wschodnią część kompozycji, z której usunięto wcześniejsze budynki i gdzie wzniesiono nowy dwór, istniejący do dzisiaj. Ale też ogólna moda na ogrody nieregularne spowodowała, że nie odtwarzano już starych alei i szpalerów w środkowej i zachodniej części założenia. Schemat rozwoju i przekształceń kompozycji kwaterowej w Mostach przedstawiają szkice nr 1, 2 i 3.

Około połowy XIX w. Szlubowscy z Opola zaczęli rozsprzedawanie rozległych dóbr. W 1874 r. powstał majątek Piechy z folwarkami Antopol, Mosty, Leoncin. Dobra te kupił od Szlubowskich Henryk Zalewski,⁵ przy czym obszar folwarku Mosty wynosił potem 921 morgów (około 460,5 ha).⁶ Mosty połączone były wówczas z Antopolem drogą obsadzoną aleją topolową. W roku 1892 Henryk Zalewski sprzedał Mateuszowi Targońskiemu folwark Mosty za sumę 26 tys. rubli.⁷ Targońscy pozostawali właścicielami tego majątku do II wojny światowej.

Schemat rozplanowania założenia w Mostach w końcu XIX w. - próba rekonstrukcji

Po objęciu Mostów przez Targońskich nastąpiły znaczne zmiany w wyglądzie założenia, które staje się siedzibą właścicieli. Wzniesiony został murowany dwór (w miejscu późniejszego budynku mieszkalnego). Przed dworem, od strony drogi do wsi urządzono jajowaty podjazd. Na północ i południe od dworu i podjazdu skomponowano niezbyt duży park. W parku pozostawiono drzewa rosnące wcześniej na tym terenie, ale nowych nasadzeń dokonano w duchu krajobrazowym. Budynki gospodarcze zlokalizowano w północno-wschodnim rogu założenia. Pozostawiono stare szpalery i aleje otaczające kwaterowe ogrody użytkowe położone na zachód od dworu, parku i zabudowań gospodarczych, ale likwidacji uległa część dróg i nasadzeń wyznaczających podziały kwater wewnątrz ogrodu użytkowego. W kwaterach posadzono sady, których część istniała jeszcze w latach 80. XX w. Przeprowadzono meliorację gruntów, w wyniku której (po regulacji strumienia) powstał m.in. rów z wodą otaczający ogrody od zachodu. Wytyczono też nową oś podłużną kompozycji, przebiegającą przez podjazd, dwór i sady. Drogę tę obsadzono później w okresie międzywojennym w części zachodniej szpalerem brzóz. W okresie międzywojennym postawiono na południu od dworu drewnianą oficynę.

Podczas działań wojennych 1915 r. zniszczone zostały zabudowania gospodarcze folwarku (czworak, stodoła, obora, stajnie, gorzelnia i inne).⁸ Gorzelnia usytuowana była poza założeniem, na północny-wschód od niego, za skrzyżowaniem dróg z Wisznic do Włodawy i z Leoncina do Holeszowa.

W roku 1924 ówczesny właściciel Mostów Paweł Czesław Targoński wniósł do Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie prośbę o zezwolenie na całkowitą parcelację majątku. Obszar gruntów folwarku wynosił wtedy 446 morgów (około 223 ha), w centrum gruntów folwarcznych znajdowało się założenie dworskie z parkiem i starym użytkowym ogrodem dworskim o ogólnej powierzchni 12 morgów (około 6 ha). Zabudowania gospodarcze i mieszkalne zniszczone w czasie wojny zostały już wówczas częściowo odbudowane, jednakże były one znacznie mniejsze w porównaniu do budynków sprzed 1914 r. Ogólne rozplanowanie zabudowań i parku przedstawia szkic z 1924 roku.⁹ Szkic sporządzono odręcznie bez zachowania proporcji, w związku z tym trzy widoczne na nim budynki (z których najmniejszy to dwór) są nienaturalnej wielkości i ich rozmieszczenie na planie nie pokrywa się z usytuowaniem w terenie, m.in. istniejąca do dziś obora wygląda na dużo większą i według planu powinna by stać dużo bardziej na wschód niż stoi w rzeczywistości. Do wiedzy o kompozycji ogrodów szkic niczego nie wnosi, gdyż opisano je jedynie jako sad.

Planując parcelację właściciel zamierzał sprzedać okolicznym rolnikom grunty położone na obrzeżach majątku, natomiast grunty leżące bliżej środka i samo założenie zamierzał sprzedać osadnikom z centrum Polski. Jednakże aż do 1939 r. zamiaru tego nie udało mu się zrealizować.¹⁰

Po 1924 r. założenie nie uległo większym zmianom. Poza nielicznymi nowymi nasadzeniami w części parkowej wzniesiono w nim jedynie 3 nowe budynki - drewnianą oficynę na południe od dworu, murowany magazyn na północny-wschód od dworu oraz niewielki drewniany spichlerzyk w sadzie, służący do przechowywania miodu i akcesoriów pszczelarskich. Wszystkie te trzy budynki istniały wciąż w latach 80. XX w.

W czasie działań wojennych 1939 r. obiekt nie został zniszczony, natomiast w roku 1943 przechodzące tędy partyzanckie oddziały radzieckie spaliły dwór.¹¹

Po wojnie majątek nie był parcelowany lecz utworzono tutaj Państwowy Ośrodek Kultury Rolnej, późniejsze Państwowe Gospodarstwo Rolne, a po 1947 r. obszar Ośrodka powiększono o grunty pozostałe po przesiedlonych w ramach akcji „Wisła" na tereny odzyskane Ukraińcach.

W latach 1949-1951 został wzniesiony na fundamentach dawnego dworu obecny budynek mieszkalny (nawiązujący kształtem do dawnego dworu), który do około 1967 r. pełnił funkcję budynku administracyjnego. W latach 1962-1970 na wschód od założenia wzniesiono zespół zabudowań mieszkalnych i administracyjnych PGR, a na północ od tego zespołu zlokalizowano kompleks zabudowań gospodarstwa hodowlanego PGR oraz bazę sprzętu rolniczego.¹² W latach 80. XX w. Mosty były Zakładem Rolnym wchodzącym w skład Kombinatu Rolnego PGR w Parczewie.

W obrębie założenia następowała po 1939 r. postępująca dewastacja. Brak konserwacji powodował wypadanie drzew, zanik części dróg spacerowych, zarośnięcie znacznych połaci założenia przez zarośla i samosiewy, wyschnięcie dwóch mniejszych sadzawek ogrodowych i zarośnięcie dużego stawu szuwarami. Poza tym, wzniesiono nową chlewnię w części gospodarczej, zamieniono część sadów na pola uprawne i ogrodzono założenie dookoła siatką. Podobnie ogrodzono od zachodu i południa część gospodarczą oraz odgrodzono park od sadów. Park został zaśmiecony, a jego południowa część zarosła samosiewami, między którymi wydeptano nowe ścieżki.¹³

Z kompozycji istniejącej w Mostach w okresie od XVI do XVIII w. do lat 80. XX w. zachowały się: drogi jezdne graniczące z założeniem od północy i wschodu, droga przecinająca założenie w połowie (dawniej biegnąca zachodnią granicą założenia) oraz droga biegnąca wzdłuż południowej granicy kompozycji. Reliktem ówczesnego układu były też zachowane w późniejszych czasach fragmenty podziału terenu na kwatery (czytelne na podstawie starych drzew, wnętrz ogrodowych i budynków). Z okresu osiemnastowiecznej rozbudowy i przebudowy założenia przetrwały do tego czasu: aleja przy południowej części założenia (jako element kompozycyjny, gdyż rosnące w niej drzewa pochodziły z późniejszych uzupełnień), droga spacerowa równoległa do zachodniej granicy założenia, zasada obsadzania granic terenu szpalerami drzew, staw w zachodniej części założenia, zagłębienia po dwóch sadzawkach oraz niektóre stare drzewa.

Spośród elementów wprowadzonych po 1892 r. do lat 80. XX w. zachowały się; miejsce lokalizacji dworu, podjazd, roślinność parku oraz część nasadzeń ozdobnych i użytkowych na terenie ogrodu użytkowego. Z tego okresu pochodzi także rów z wodą otaczający zachodnią część założenia. Z okresu międzywojennego zachowały się: oficyna, spichlerzyk, obora, magazyn, podwórze gospodarcze oraz część nasadzeń.¹⁴

W roku 1983 występowało w Mostach 49 gatunków i odmian drzew i krzewów. Najstarsze drzewa miały charakter pomnikowy, pochodziły z I połowy XIX w. lub z końca wieku XVIII i rosły w sąsiedztwie podjazdu oraz w starych alejach i szpalerach przy granicach kompozycji. Do tej grupy wiekowej należały lipy drobnolistne o średnicach pni powyżej 80 cm, modrzew przy podjeździe o średnicy pnia 100 cm i 4 wiązy o średnicach pni 100-110 cm, rosnące przy południowej i północnej granicy założenia. Z II połowy XIX w. pochodziły: część drzew a alejach i szpalerach oraz w parku, a także drzewa rosnące pojedynczo w innych częściach założenia. Były to drzewa różnych gatunków, w tym cały szpaler grabowy przy drodze spacerowej równoległej do południowej granicy obiektu, tworzący aleję z drzewami rosnącymi po przeciwnej stronie drogi. Osiągały one średnice pni 55-80 cm. Na terenie założenia rosła też spora ilość drzew starych różnych gatunków sadzonych na początku XX w. i w okresie międzywojennym. Większość z nich grupowała się w parku i przy granicach założenia. Oprócz starych drzew ozdobnych rosło w Mostach dużo starych, niejednokrotnie bardzo okazałych drzew owocowych, pozostałych z dawnych sadów. Do okazów należało zaliczyć dwa skrzydłoorzechy kaukaskie o średnicach pni 67 oraz 2x50 cm, rosnące przy drodze dzielącej założenie.

Obiekt obfitował też w drzewa młode, najczęściej samosiewy, a w nielicznych przypadkach drzewa sadzone na przełomie lat 70. i 80. Rosła tu także grupa sadzonych młodych klonów w zachodniej części dawnych sadów, wprowadzona jako wynik akcji zalesieniowej. Dość duży teren w zachodniej części założenia i w parku zajmowały zarośla. W sąsiedztwie budynku stojącego na miejscu dworu i w otoczeniu podjazdu rosły także nieliczne pojedyncze krzewy ozdobne, a jednorodne grupy krzewów występowały przy drodze dzielącej sady. Na podjeździe i przy ogrodzeniu założenia od strony wschodniej rosły też żywopłoty.¹⁵

W początkowych fazach rozwoju założenie w Mostach stanowiło zwartą grupę zabudowań i zadrzewień dobrze widoczną w otwartym krajobrazie wiejskim. Początkowo wnętrze ogrodu nie było powiązane widokowo z otoczeniem, ale po barokowej przebudowie ogrodu otwarto prawdopodobnie widok w kierunku zachodnim przez środkowe kwatery ogrodowe i staw. W latach 80. XX w. obiekt był zasłonięty od wschodu i północnego-wschodu przez nowe zabudowania PGR, jednak nadal był dobrze widoczny od północy, zachodu i południa, wyróżniając się drzewostanem parku, szpalerów i alei. Wciąż miał też pewną wartość przyrodniczą.¹⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Mosty - dawna oficyna - stan współczesny

fot. Jolanta Kiljańska

Publ.: www.polskiezabytki.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 55-57

² AP Lublin, Archiwum Rulikowskich, nr 61, Inwentarz dóbr Opole, 1624 (kopia z 1797 r.)

³ AP Lublin, Inwentarz Archiwum Rulikowskich i rodzin z nimi spokrewnionych, wstęp, s. 7

⁴ AP Lublin, Archiwum Rulikowskich, nr 62, Inwentarz hrabstwa opolskiego, 1800

⁵ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3691, parcelacja majątku Mosty; AP Lublin, Państwowy Bank Rolny, nr 315, akta Targońskiego Józefa Ignacego i in, 1928

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1885, s. 714

⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3691, parcelacja majątku Mosty

⁸ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3691, parcelacja majątku Mosty; Informacje ustne Bułowskiego Jana, zam. w Mostach

⁹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3691, parcelacja majątku Mosty, szkic odręczny folwarku Mosty, 1924; Informacje ustne Bułowskiego Jana, zam. w Mostach

¹⁰ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3691, parcelacja majątku Mosty

¹¹ Informacje ustne Bułowskiego Jana, zam. w Mostach

¹² Informacje ustne Bułowskiego Jana, zam. w Mostach

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mostach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mostach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Mostach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WP, WIG 1827

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, MostyKategoria:dworski