Nurczyk

Ogród dworski – powstały XVII lub w XVIII w., kwaterowy, o przewadze funkcji użytkowych, częściowo przekształcony na początku XX w.

Dawna nazwa: Mały Nurzec

Gmina: Nurzec Stacja

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym na północny-zachód ku dolinie rzeczki Nurczyk i łączącego się z nią bezimiennego strumienia, przy drodze łączącej wsie Zubrzyca i Nurczyk

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Nurczyku - sytan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Najdawniejsza osada dworska w Nurczyku powstała chyba podczas kolonizacji tych terenów w wieku XV i w I połowie XVI w., jednak wczesne dzieje tej siedziby nie są znane. W źródłach Nurczyk jest wymieniany dopiero w 1717 r. Wcześniej pojawiają się w źródłach informacje o innych okolicznych majątkach. Ziemie te bowiem nadał król Kazimierz Jagiellończyk niejakiemu Turowi i powstały tam wsie oraz folwarki (Zubacze, Litwinowicze, Klukowicze, Nurzec, Połowce, Łumna i Myszyce). W 1499 r. posiadaczami tych osad i całego terytorium nadanego Turowi byli Korniłło i Iwaszka Andrejewicze (Andrzejkowicze), wnukowie Tura. O posag z nimi procesowała się wówczas Hanna Wołkowiczówna, żona Jarosława. W wyroku wydanym w tej sprawie w 1499 r. nie wymieniono jeszcze Nurczyka, który albo jeszcze wtedy w ogóle nie istniał, albo był niedużym folwarkiem dóbr Nurzec.¹ W latach 1598-1632 jako właściciel Nurca i Litwinowicz wzmiankowany był Piotr Kochlewski, sędzia grodzki brzeski, który w sąsiednim Nurcu miał rezydencję, w której egzystował nawet zbór kalwiński.²

Pierwsza wzmianka źródłowa dotycząca Nurczyka pochodzi z 1717 r. Dowiadujemy się z niej, że w tym czasie majątek Nurzec był już podzielony i posiadał dwóch właścicieli – „panią Czyżową), która miła „poddańskich dymów 18” i „pana Kaleczyckiego, do którego należały 2 dymy i który był właścicielem Nurczyka zwanego wówczas Małym Nurcem.³ Nazwę Mały Nurzec założenie nosiło jeszcze w końcu XVIII w., o czym świadczy mapa z roku 1793.⁴

U schyłku XVIII w. ta siedziba dworska zajmowała prostokątny teren otoczony szpalerami drzew, na którym oprócz zabudowań dworskich mieścił się zapewne także użytkowy, podzielony na kwatery ogród. Całość uzupełniały dwa stawy wykopane nad strumieniem w sąsiedztwie drogi do Nurca.⁵

To skromne założenie stało się około połowy XIX w. własnością Macieja Łowickiego (ur. w 1816 r., zm. w 1900 r.), lekarza związanego od 1834 r. z konspiracją studencką w Wilnie, skazanego w 1841 r. i zesłanego na Sybir, skąd w 1858 r. powrócił do kraju i pracował najpierw w Kownie, a później w Białymstoku, by w końcu osiąść w Nurczyku, gdzie zasłynął jako filantrop udzielając bezpłatnych porad lekarskich i przeznaczający kilkadziesiąt tysięcy rubli na cele dobroczynne i naukowe. Zmarł w Nurczyku, a został pochowany na cmentarzu prawosławnym w Milejczycach, gdzie znajduje się grób rodziny Łowickich.⁶ W czasach Macieja Łowickiego majątek liczył 375 dziesięcin (412,5 ha).⁷ Maciej Łowicki jako prawną podstawę posiadania majątku podawał akt z 7 kwietnia 1854 r. wystawiony przez Izbę Sądu Cywilnego w Grodnie, którego treści nie znamy, zaś sam Maciej Łowicki przebywał wtedy na zesłaniu. Po jego śmierci Nurczyk został (zapewne w 1901 r.), własnością Stanisława Jakuba Łowickiego (prawdopodobnie bratanka Macieja), syna Michała. Stanisław Jakub Łowicki był właścicielem Nurczyka do 1921 r.

Wydaje się, że Maciej Łowicki nie przywiązywał wielkiej wagi do stanu swojej siedziby, toteż nie wprowadził większych zmian w założeniu. Jego dwór stał pośrodku prostokątnego terenu zajmowanego przez ogrody dworskie, które sąsiadowały ze stojącymi przy drodze do Nurca budynkami gospodarczymi. Następca Macieja, Stanisław Łowicki, wzniósł na miejscu starego dworu nowy i był to jedyny budynek, który przetrwał pożar, jaki miał tu miejsce w 1915 r. Proces niszczenia obiektu rozpoczął się jednak już wcześniej, gdyż kilka lat przed wybuchem I wojny światowej Stanisław Łowicki wyciął poważną część lasu z tego majątku i nabył majątek Dołubowo, gdzie osiadł na stałe. W majątku Nurczyk, pozostawionym bez należytej opieki włościanie sąsiedniej wsi Nurczyk tak przed, jak i w czasie wojny pasali bydło, tym bardziej, że w początkach wojny wszystkie budynki zostały spalone.⁸ W tym czasie doszło też oczywiście do wielkiego wyniszczenia ogrodów.

Ostatecznie Stanisław Łowicki sprzedał Nurczyk w 1921 r. Kazimierzowi Kłopotowskiemu i Feliksowi Kosińskiemu, który stał się właścicielem dawnej siedziby dworskiej. Kosiński przystąpił do budowy nowych budynków (wzniósł oficynę, czworak oraz budynki inwentarzowe i magazynowe). Ich lokalizacja była inna niż lokalizacja starych, spalonych budynków (nowa część gospodarcza ulokowana została na wschód od dotychczasowej). Zabudowania te zajmowały wraz z dziedzińcem gospodarczym południowo-wschodnie kwatery dawnej kompozycji. Już poza granicami starszego układu, na wschód od niego usytuowane były nowe sady. Pomiędzy starą częścią kompozycji (rozplanowaną na prostokątnym terenie okolonym po granicach szpalerami lip i klonów), a sadami biegła po granicy ogrodów i części gospodarczej główna droga dojazdowa od strony gościńca z Żerczyc do wsi Nurczyk. Obsadzono ją aleją kasztanowcowo-wierzbową. Wewnątrz prostokąta ogrodowego stał dwór, frontem na południe, a przed dworem urządzono podjazd, zaś wokół dworu i podjazdu rosły drzewa i krzewy ozdobne. Pozostały teren ogrodu zajmowały sady i warzywniki. Do zachowanych fragmentów szpalerów otaczających ogrody dodano nowe, głównie lipowe i klonowe, a przy drogach ogrodowych posadzono szpalery leszczyn i grabów. W sąsiedztwie założenia istniały 3 stawy – dwa (stare) na zachód od strumienia oraz trzeci (nowy) na północ od ogrodów, na łące w pobliżu rzeki Nurczyk. Poza tym, przy granicy ogrodów, wzdłuż drogi do Nurca wzniesione zostały czworaki.⁹ Całość kompozycji zajęła po przebudowie powierzchnię około 9 ha. Odnowione założenie było w latach 20. i 30. XX w. centrum życia towarzyskiego okolicznego ziemiaństwa.

Feliks Kosiński był właścicielem założenia do II wojny światowej. W latach 1939-1941 władze radzieckie rozebrały dwór i przeniosły go do Kleszczel. Feliks Kosiński przeniósł się wówczas do czworaka, gdzie mieszkał razem z parobkiem. Opuścił założenie dopiero w 1962 lub w 1963 r. (wyjechał do córki, gdzie wkrótce zmarł potrącony przez samochód). Jego spadkobiercy rozsprzedali wszystkie budynki, które wkrótce rozebrano, zaś w 1978 r. wydzierżawili siedlisko dworskie Leonardowi Piwowarczykowi, który w 1984 r. został jego właścicielem. Do tego czasu dawna siedziba dworska uległa skrajnemu wyniszczeniu.¹⁰

Wnętrze dawnego ogrodu w Nurczyku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1874

Do końca lat 80. XX w. zachowały się z niej resztki dawnych szpalerów rosnących przy granicach ogrodu dworskiego, grupy młodych drzew i zarośli w miejscu po dawnym dworze, zarośnięty staw i fragmenty nasadzeń szpalerowych wewnątrz ogrodu. Uboga roślinność składała się z zaledwie 18 gatunków drzew i krzewów, z których część stanowiły samosiewy. Spośród drzew starych zwracało uwagę kilka lip posadzonych w I połowie XIX w. lub około połowy tego stulecia. Kilka innych pochodziło z końca XIX w. W krajobrazie pozostałości te rysowały się na tle lasu jako malownicza grupa.¹¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Akty Litovskoj metryki, t. II, wyd. Leontovic F. J., Moskwa 1897, s. 26-27

² Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. III, Warszawa 1983, t. III, s. 198-580

³ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXIII, teka 6, plik 1, s. 74, Rejestr podymnego woj. brzeskiego

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 88-13

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 101, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁶ Lopuszański B., Łowicki Maciej, pseudonim Łukjan, Adolf spod Bielska (1816-1900) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII/3, z. 78, Wrocław 1973, s. 445

⁷ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 145; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. II, Warszawa 1902, s. 386

⁸ AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 331, s. 1-9

⁹ Informacje ustne Narbutta Gustawa, zam. w Bielsku Podlaskim, Narbutt Leokadii, zam. w Warszawie i mieszkańców wsi Nurczyk; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Dokumentacje ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nurczyku, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 101, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁹ Informacje ustne Narbutta Gustawa, zam. w Bielsku Podlaskim, Narbutt Leokadii, zam. w Warszawie  i mieszkańców wsi Nurczyk

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Dokumentacje ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nurczyku, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 101, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Nurczyk, józef maroszekKategoria:dworski