rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeOgrodniki PGR

Ogród folwarczny – regularny, użytkowy, powstały po 1824 r. na miejscu wcześniejszej, renesansowej rezydencji, przebudowany w końcu XIX w.

Dawna nazwa: Kalinówka

Gmina: Knyszyn

Położenie obiektu: z dala od osad, w otwartym terenie, na wzgórzu z trzech stron otoczonym dolinami łączących się tu rzek Nereśli i Repnej, przy drodze z Kalinówki Kościelnej

Ogrodniki PGR 

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Ogrodnikach (PGR) - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Kalinówce (taką bowiem nazwę nosiła pierwotnie siedziba, później znana jako Ogrodniki PGR) mieściła po 1525 r, a przed 1529 r. zarząd wójtostwa Kalinowskiego, wchodzącego w skład goniądzko-rajgrodzkich dóbr Radziwiłłów. Później wójtostwo to nadane zostało Iwahnowi Kurzenieckiemu (zm. około 1544 r.) staroście pińskiemu, który wszedł również w posiadanie dóbr jasionowskich. „Dwór Kalinowski” należał do tych dóbr do 1824 r (zob. Jasionówka).

W latach 30. XVI w. Iwahno Kurzeniecki, dworzanin Bony, blisko związany z królową, zbudował w Kalinówce reprezentacyjną, okazałą rezydencję. Rezydencja ta położona była niedaleko od późniejszej siedziby królewskiej w Knyszynie (zob. Knyszyn) i została zapewne rozbudowana za czasów Zygmunta Augusta. Mieściła się ona na północny-wschód od późniejszej kompozycji, w miejscu, w którym jeszcze w latach 80. XX w. rosły dwie okazałe, około trzystuletnie lipy.1

Po Iwahnie z Kurzeńca dobra kalinowskie przeszły na własność jego synów – Łukasza, Kaspra i Jerzego Kurzenieckich. W wyniku działów rodzinnych objął je ostatecznie Jerzy Kurzeniecki (zm. po 1596 r.). Po nim należały one do jego syna Jana Kurzenieckiego (zm. w 1611 r.), a następnie do Olbrachta Kurzenieckiego (w latach 1611 – po 1644 r.).

W XVII i XVIII w. wraz z upadkiem znaczenia Knyszyna jako rezydencji królewskiej, nastąpiła też degradacja założenia w Kalinówce. Kurzenieccy wznieśli w latach 40. XVII w. nową rezydencję w Jasionówce, zaś Kalinówka stała się jedynie folwarkiem pełniącym wyłącznie funkcje gospodarcze. Stopniowo usuwano zeń elementy ozdobne, a ostatecznie w czasie późniejszych wojen została całkowicie zniszczona.2

Po rozpadzie dóbr jasionowskich w 1824 r. nabył Kalinówkę Adam Rutkowski, który obok zniszczonej siedziby, przy gościńcu i w bliskim sąsiedztwie stawów wybudował nowe założenie folwarczne, które nazwano Ogrodnikami.

Kompozycja tego założenia była początkowo pozbawiona elementów ozdobnych. Dopiero syn Adama Rutkowskiego – Ludwik Mateusz uzupełnił ją po 1890 r. o nasadzenia ozdobne.3

Po wzniesieniu na początku XX w. drewnianego dworu założenie zajmowało obszar ok. 7,8 ha i składało się z obszernego dziedzińca (przy którym oprócz dworu stały budynki gospodarcze) oraz z dwóch sadów zajmujących tereny po obu stronach dziedzińca toczone szpalerami drzew i krzewów. Wzdłuż północno-wschodniej granicy założenia biegła droga z Kalinówki Kościelnej do Chobotek, przy której posadzono aleję o długości około 2 km. Rosły w niej wierzby, brzozy i dęby. Z dziedzińca wybiegała na południe droga prowadząca do kompleksu stawów rybnych. Wzdłuż tej drogi wyprowadzono oś widokową na sąsiadujące ze stawami wzgórze nazywane „Mołodziejko”, tradycyjnie uznawane za kultowe.4

W latach 1899-1905 Ogrodniki należały do Olimpiusza Rutkowskiego, syna Ludwika Mateusza. W 1905 r. sprzedał on ten majątek Franciszkowi Borkowskiemu, zaś od Borkowskich w bliżej nieznanym czasie przeszedł on w ręce Toczyłowskich. W 1928 r. właścicielem Ogrodnik był Bolesław Toczyłowski i w rękach Toczyłowskich pozostały one do 1944 r., kiedy to zostały przejęte na cele reformy rolnej, po czym je upaństwowiono.5

Założenie, które przed 1949 r. nie ulegało większym zmianom, zostało w latach 50. i 60. XX w. znacznie przekształcone i w dużym stopniu zniszczone poprzez wzniesienie kompleksu zabudowań mieszkalnych i gospodarczych przez Państwowe Gospodarstwo Rolne Knyszyn, Zakład w Ogrodnikach (od 1975 r. właściciela tego obiektu).

Ogrodniki PGR - plan z ewidencji

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Ogrodnikach PGR - stan z 1979 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Ogrodnikach PGR z 1979 r.

Do lat 80. XX w. przetrwały tu drewniany dwór, magazyn i stodoła. Z roślinności – oprócz wspomnianych wcześniej dwóch pomnikowych lip wskazujących miejsce lokalizacji renesansowego założenia (o średnicy pni 124 i 131 cm) – rosły tu drzewa sadzone w końcu XIX w. i na początku wieku XX (dęby, wierzby, topole, klony, jesiony i brzozy). Zachowała się także niewielka liczba krzewów ozdobnych i drzew owocowych w dawnych sadach.

Teren dawnych ogrodów był w tym czasie zasłonięty od północnego-wschodu przez olsy rosnące nad strumieniem i pomimo korzystnego usytuowania w krajobrazie, po wydatnych przekształceniach dokonanych po 1950 r. nie miał już większych walorów krajobrazowych.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Mroszek

 

Źródła:

1 Aleksandrowicz Stanisław, Mapy majątkowe północnego Podlasie z XVI w. [w:] Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, Warszawa 1966, t. XIV, nr 2, s. 279-305

2 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 104, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

3 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5123, 6060; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890

4 Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ogrodnikach PGR, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 104, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

5 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5123, 6060; AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

6 Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ogrodnikach PGR, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 104, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Ogrodniki PGR, józef maroszekKategoria:folwarczny