rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeOgrody kwaterowe XIX i XX w.

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.
autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

[Zmieniono jednak odwołania do haseł katalogu szczegółowego, przystosowując je do prezentacji obiektów na tym portalu]

Koniec epoki klasycyzmu i rozprzestrzeniania się nowych, swobodnych kompozycji ogrodowych wcale nie oznaczały, że ostatecznie przestano zakładać ogrody regularne.

Nowe idee dość długo przedzierały się do niższych warstw społecznych i nie zawsze były przez nie akceptowane. Zaważyły na tym: przywiązanie do tradycji, utrwalony już gust artystyczny tych warstw skłaniający się ku symetrii i rozwiązaniom geometrycznym, a także różnego rodzaju względy użytkowe oraz fakt, że ogrody w angielskim stylu nie były początkowo ogrodami tanimi. Zanim osiągnęły dużą harmonię i zgodność z naturą preferowano tam sztuczne jej uatrakcyjnianie. Prowadzono więc na szeroką skalę roboty ziemne formując sztuczne wzgórza, tarasy, kopce. Zmieniano koryta cieków wodnych, urządzano stawy, jeziora i baseny, sypano wyspy i wznoszono liczne budowle, starając się następnie ukryć ten gwałt zadany naturze i nadać całości jak najbardziej „naturalny” wygląd, co pociągało za sobą dalsze prace i dalsze koszty.

Taki sposób zakładania ogrodu nie mógł być przejęty przez drobną i średniozamożną szlachtę. Pozbawione sensu byłoby także urządzanie takich ogrodów w folwarkach. Toteż wszędzie tam, gdzie ogród musiał służyć celom użytkowym, pozostawano przy tradycyjnych formach regularnych, znacznie tańszych i pozwalających na łatwe porządkowanie upraw.

Przez cały wiek XIX i na początku XX rozwija się zatem przy dworach i folwarkach swoista odmiana ogrodu kwaterowego. Ogród ten posiadał szereg cech odróżniających go od barokowych założeń kwaterowych. Przede wszystkim cechowała go nierówna wielkość kwater poszczególnych części ogrodu (rys. nr 23 A) – od bardzo dużych przeznaczonych pod sady do bardzo małych zajętych przez kwiaty lub warzywa. Kwatery tego samego ogrodu mogły przyjmować różne kształty (rys. nr 23 B) i mogły być oddzielone od pozostałych w różny sposób – alejami, szpalerami drzew lub krzewów, ogrodzeniami albo tylko drogą. Przestała też w tych ogrodach obowiązywać zasada piętrowego wznoszenia się nasadzeń w miarę oddalenia kwatery od dworu lub głównego wnętrza. Często bezpośrednio do dworu przylegały katery sadu, a niższe uprawy lokowano w dalszych lub bocznych partiach ogrodu. Często też nie było tam wcale wnętrza ozdobnego i jedynymi elementami ozdobnymi były drzewa i krzewy sadzone przy granicach ogrodu lub jego kwater. Zazwyczaj jednak ogród taki posiadał przynajmniej jedną, służącą do spacerów aleję, a do siedziby wiodła aleja dojazdowa. Mogły też znajdować się w takim ogrodzie altany i cienniki umieszczane we wnętrzach lub na przecięciach dróg ogrodowych.

 

 

W późniejszym okresie, mniej więcej od poł. XIX w. pojawiły się tam masowo grupy krzewów ozdobnych i kwietniki bezpośrednio sąsiadujące z dworem i swobodnie zajmujące część wnętrza uprzednio zajętego przez sad lub inne uprawy użytkowe. Jednocześnie przed dworem urządzać zaczęto koliste lub eliptyczne podjazdy zlokalizowane pośrodku dawnych dziedzińców, które albo pozostawiono usuwając tylko część funkcji gospodarczych, albo przenoszono w inne miejsce wykorzystując uzyskaną w ten sposób przestrzeń pod nasadzenia ozdobne.

Kwaterowe ogrody XIX i XX w. mogły posiadać jedną lub kilka osi kompozycyjnych, przy czym osie te krzyżowały się na ogół pod kątami prostymi i w większości wypadków obowiązywała zasada wyraźnego zaakcentowania osi głównej (aleją, bramą, gazonem lub dalekim widokiem).

Kompozycje widokowe tych ogrodów bywały różne. Czasami ogród pozostawał ze wszystkich stron otoczony ścianami zieleni i tylko aleja dojazdowa prowadziła tam z zewnątrz wzrok w kierunku siedziby. Czasami komponowano widoki wewnątrz ogrodu i kończyły się one przy jego granicach. Często wyprowadzano osie widokowe na sąsiadujące z ogrodem stawy lub doliny. Rzadziej występowały widokowe powiązania wnętrz ogrodowych z okolicznymi wzgórzami, cmentarzami, świątyniami lub innymi budynkami (np. z młynem).

Podobnie jak w dobie baroku, tak i teraz ogrody kwaterowe często sąsiadowały z ciekami wodnymi i stawami. Położone przy granicy ogrodu stawy mogły być włączone w obręb jego kompozycji i otoczone alejami lub szpalerami. Obowiązywał przy tym ten sam typ osiowych powiązań jak w XVII i XVIII w. Udział elementów wodnych w kompozycjach wnętrz tych ogrodów był raczej znikomy.

Podana charakterystyka dotyczy zarówno ogrodów kwaterowych, które powstały w XIX w. i na pocz. XX, jak i tych które w tym okresie przebudowano lub rozbudowano. Należy przy tym nadmienić, że oprócz takich obiektów w tym samym czasie funkcjonowało bez większych zmian wiele ogrodów kwaterowych założonych w poprzednich stuleciach.

 

 

Przebudowy starszych ogrodów polegały głównie na usunięciu części istniejących podziałów kwaterowych. Uzyskiwano w ten sposób większe wnętrza , a kwatery były odtąd bardziej zróżnicowane pod względem wielkości. Najczęściej też ogród powiększano o nowe kwatery, które podobnie jak stare otaczano szpalerami, alejami lub żywopłotami. Z takimi przekształceniami mamy do czynienia w XIX w. w Bielanowszczyźnie, Chechłowie, Grabniaku, Kojranach, Siemichoczach i Zagórkach.

Przebudowa mogła dążyć też do nadania kompozycji charakteru bardziej ozdobnego. Poszerzano wówczas kwaterę ozdobną lub jeśli dotąd takiej nie było wydzielano ją z pozostałych części ogrodu. Była ona tak jak pozostałe otoczona szpalerami lub alejami, ale w jej wnętrzu powstawała często kompozycja swobodna. Grupy drzew i krzewów umieszczano tam na tle drzewostanu, szpalerów czy alei, pozostawiając pośrodku pusty trawnik z pojedynczymi tylko roślinami. Przy dworze sadzono też na ogół kwiaty. W II poł. XIX w. niezbędnym elementem takiej kompozycji stał się okrągły lub owalny podjazd z gazonem lub kwietnikiem pośrodku.

 

 

Przykładem takiej przebudowy są Kąty koło Dziadkowic, przekomponowane po 1842 r. przez Karola, a następnie (przed 1866 r.) przez Jana Malinowskich. Usunięto tam część starych podziałów kwaterowych, pozostawiając jednak trzy aleje lipowe i fragment czwartej takiej alei oraz aleję grabową. Jedna z tych starych alei wiodła do otoczonego lipami kolistego kwietnika urządzonego zapewne w miejscu stojącej tam niegdyś altany. Na przecięciu osi alei grabowej i alei prowadzącej do kwietnika wzniesiono obok starego nowy, murowany dwór, przed którym urządzono kolisty podjazd. Po przeciwnej stronie tego dworu mieściło się wnętrze ozdobne zajmujące ok. 1/3 powierzchni ogrodu. Przylegało ono do trzech niewielkich, ułożonych w jednym rzędzie sadzawek ogrodowych i miało kompozycję swobodną Otoczone było nasadzeniami składającymi się głównie z krzewów, a po jego obrzeżach biegła od dworu droga spacerowa. Nowe budynki gospodarcze ulokowane zostały poza granicą ogrodu. Wzdłuż przeciwległej granicy posadzono szpaler świerkowy. Wnętrza pozostałych części ogrodu zajmowały sady.

Podobne przebudowy miały miejsce w Andrzejewie (zob. Andrzejewo), Białostoczku (zob. Białostoczek), Krzysztoforowie (zob. Krzysztoforowo), Szczytach Dzięciołowie (zob. Szczyty Dzięciołowo), w Dobromilu (zob. Dobromil), Górce (zob. Górka), Hermanówce (zob. Hermanówka) oraz w Doktorcach, w ogrodzie sióstr benedyktynek w Drohiczynie (po 1910 r.), w Juliance, w Karolinie (Romanówce), w Malewicach, w Niewodnicy Kościelnej, Poniatowiczach (w I poł. XIX w.) i z Zosinie (ok. 1896 r.).

Zosin

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Zosinie - stan z 1982 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Zosienie z 1982 r.

Nowe ogrody kwaterowe posiadały taki sam wygląd. Często charakteryzowały się przewagą funkcji użytkowych i nasadzenia ozdobne występowały tam tylko przy granicach kwater i w bezpośrednim sąsiedztwie dworu, jak to było w CHmielewszczyźnie (zob. Chmielewszczyzna), Kurnatowszczyźnie (zob. Kurnatowszczyzna), Alteinie (zob. Altein), Ogrodnikach Kolonii (zob. Ogrodniki Kolonia), Kozińcu (założonym, na pocz. XX w. i w Jałówce (zob. Jałówka). Tak samo mogło być w kwaterowych ogrodach plebańskich (Poświętne założone po 1815 r.).

Koziniec

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kozińcu - stan z 1982 r.
Fragment planu wykonanego dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Kozińcu z 1982 r.

Interesującym przykładem dziewiętnastowiecznego kwaterowego ogrodu użytkowego jest ogród w Józefowie założony w I poł. XIX w. na skraju dóbr zabłudowskich. Ogród ten miał kwadratowy kształt i przecięty był dwiema prostopadłymi do siebie drogami, krzyżującymi się w jego centrum. Posiadał zatem formę charakterystyczną dla renesansowych ogrodów kwaterowych i świadczył o tym, jak długo mogą się utrzymywać tradycyjne proste wzorce organizowania przestrzeni.

Oprócz ogrodów w całości podporządkowanych funkcjom utylitarnym powstawały też kompozycje posiadające wyraźnie wydzieloną kwaterę ozdobną lub kilka takich kwater. Do takich należały: ogród w Białymstoku Dziesięcinach, założony w latach 30-tych XIX w., dziewiętnastowieczny ogród w Hornowie i prawdopodobnie ogród w miejscowości Czaplino Gajowniki (z II poł. XIX w.). Podobny był także ogród w Gabrysinie założony po 1815 r. jako kompozycja satelitarna w stosunku do rezydencji pietkowskiej (zob. Pietkowo, zob. Pietkowo Gabrysin).

Ze względu na swobodną często kompozycję wnętrza kwater ozdobnych ogrody tego typu zaczęły częściowo przypominać inne obiekty tego okresu przebudowane w duchu krajobrazowym, Odróżnia je jednak od nich niewielka na ogół w stosunku do całości ogrodu powierzchnia części ozdobnej oraz regularny układ i kwaterowy podział pozostałych części ogrodu.

Waśki

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Waśkach - stan z 1982 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Waśkach z 1982 r.

Wśród ogrodów dziewiętnastowiecznych wyróżnić można sporo takich, które nie dają się zakwalifikować do żadnego określonego typu. Nie posiadały one wyraźnych cech stylowych i w większości nie odznaczały się dużymi walorami estetycznymi. Towarzyszyły uboższym dworom i folwarkom, a układ przestrzenny części z nich w dużym stopniu przypomina ogrody kwaterowe.

Józefin

 

Ogród folwarczny w Józefinie - "Plan gruntów majątku prywatnego Wilkowo wydzielonych pod nazwą Turek - z 1932 r.
Fragment - kopia z 1943 r., Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2613

Wśród tych obiektów wyróżnić można takie, które zostały założone w wieku XIX, np. Krupice Erdmana (zob. Krupice Erdmana), Ogrodniki PGR (zob. Ogrodniki PGR), Jakubin (zob. Jakubin). Lebiedzin (zob. Lebiedzin), Chobotki Wieś (zob. Chobotki Wieś) czy Żylicze (zob. Żylicze) oraz takie, w których stary układ kwaterowy tak dalece skorygowano, że w efekcie przestał on być czytelny, jak to miało miejsce m.in. w Leńcach (zob. Leńce) i w Sikorach (zob. Sikory).

 

Straż

Plan zaożenia dworsko-ogrodowego w Straży - stan z 1982 r.

Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Starży z 1982 r.

 

 

 

Czytaj też:

Ogrody XIX i XX w. - kompozycje swobodne

Ogrody XIX i XX w. - historyzm i ogrody eklektyczne

Ogrody XIX i XX w. - style i kierunki XX w.

 

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych 

 

 

Słowa klucze: ogrody kwaterowe, ogrody XIX i XX w., ogrody kwaterowe Białostocczyzny w XIX i XX w.Kategoria:ogrody