Łosośna Mała

Park dworski – krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. na miejscu wcześniejszej, kwaterowej kompozycji dworsko-ogrodowej i zachowujący część elementów wcześniejszego, regularnego układu

Dawna nazwa: Łosośna

Gmina: Kuźnica

Położenie obiektu: na wzgórzu położonym na zachodnim brzegu rzeki Łosośnej, w sąsiedztwie dwóch strumieni, przy trakcie z Sokółki i Kundzina do Kuźnicy i Grodna

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Łosośnie Małej - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Ziemie, na których powstała siedziba dworska w Łosośnie Małej otrzymał w 1504 r. z nadania Aleksandra Jagiellończyka Wasyl Doroszkiewicz Boufał, założyciel pierwszej siedziby dworskiej koło Wołkusza, w miejscu zwanym dziś Borysowszczyzną. W 1555 r. dobra te zostały podzielone pomiędzy jego dwóch synów - Falimira i Bogufała, zaś przed 1558 r. uległy dalszemu rozdrobnieniu. Od tego czasu istniały dwa dwory rodu Boufałów po zachodniej stronie rzeki Łosośny, ale oprócz nich istniały także inne dwory i folwarki noszące niekiedy tę samą nazwę: Łosośna, Czuprynowo (leżące po drugiej stronie rzeki), Łosośna Chreptowiczów (dziś Chreptowce) oraz usytuowane na północ od Kuźnicy łosośny Syruciów (dziś Syruciowce), Sopodków, Boufałów i innej szlachty.

Łosośna należała do Boufałów także w następnych latach. W 1715 r. jako właściciele dwóch działów zostali odnotowani Zygmunt Boufał i Walerian Boufał (właściciel Czuprynowa), a w roku 1775 wzmiankowana była Boufałowa – wojska grodzka.

Na podstawie dziewiętnastowiecznych planów można sądzić, że siedziba dworska w XVI i XVII w. miała regularny, sześciokwaterowy układ, którego oś główną stanowiła droga oddzielająca 3 kwatery zachodnie od wschodnich. Centralną wschodnią kwaterę zajmował dziedziniec otoczony zabudowaniami, a pozostałe kwatery zajmowały ogrody. Ogrody te sąsiadowały od północy ze stawami, a od wschodu z rzeką.

W I połowie XVIII w. układ założenia uległ przebudowie – w 1722 r. wzniesiony został nowy drewniany dwór ustawiony przy drodze do Kuźnicy frontem do rzeki. Dwie kwatery zachodnie, w tym środkową sąsiadującą z dworem, zajął wówczas ogród ozdobny, który został podzielony na szereg mniejszych, regularnych kwater otoczonych szpalerami kasztanowców. Nie zmieniła się lokalizacja dziedzińca usytuowanego na wschód od dworu. W pozostałych kwaterach ogrodowych zasadzony był sad, a granicę tych kwater zamykał od północy rząd trzech stawów. Między dwoma większymi stawami biegła po grobli droga dojazdowa wiodąca przed dwór, która wcześniej prowadziła wzdłuż głównej osi kompozycji. Nad rzeką, w sąsiedztwie zabudowań wykopana została sadzawka połączona rowem ze stawem młyńskim. Młyn stał na północny-wschód od ogrodów i prowadziła do niego droga równoległa do północnej granicy kompozycji.

Przy dworze funkcjonowała kaplica unicka, w której odprawiali nabożeństwa bazylianie z Kuźnicy (m.in. w 1785 r.).

W końcu XVIII w. Łosośna należała do łowczego litewskiego Franciszka Boufała (wzm. w 1780, 1784 i 1794 r., zm. przed 1805 r.). Przed 1838 r. przeszła na własność Emiliana Sierzputowskiego.

W I połowie XIX w. na południe od ogrodów zostały wzniesione kamienne budynki gospodarcze, a dziedziniec ogrodzono i na osi drogi dojazdowej wzniesiono murowaną bramę. Na dziedzińcu przed dworem umieszczono podjazd otoczony modrzewiami i świerkami. Po 1856, a przed 1870 r. przekomponowany został ogród ozdobny – miejsce regularnych kwater zajął wtedy swobodny park, w którym poprowadzono nowe, płynnie się wijące drogi spacerowe i dokonano nowych nasadzeń, jednak pozostawiono szpalery kasztanowców rosnące przy granicach.

Rozplanowanie założenia dworsko-ogrodowego w  Łosośnej Małej przed krajobrazoą przebudową parku

Podrobnyj plan imenia Lososny Vsevolodki votcinnika vsevoloda Apolonovica Sytina Grodnenskoj Guberni Sokalskago uezda
sostavlen v 1856 godu. S podlinnago kopiroval G poverennyj komisar Aleksandr Dubrovskij (b.d. – po 1856 r.)
Kolekcja Wiktorii Bilmin
Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2581

Rozplanowanie założenia dworsko-ogrodowego w Łosośnej Małej w 1870 r.

Plan imenia Lososny Grodnenskoj gubernii sokolskago uezda vladenia Gd. Sierzputowskich
sostavlen v 1870 godu zamlemerem Mirovago Sjezda V. N. Nemercovym,
Kolekcja Wiktorii Bilmin
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2580

Spadkobiercami Emiliana Sierzputowskiego zostały jego dzieci – Władysław, Jan i Adam Sierzputowscy oraz Anna Tołoczko. Jednak za udział w Powstaniu Styczniowym Adam Sierzputowski poszedł na zesłanie, zaś majątek przeznaczono do przymusowej sprzedaży. W latach 1869-1875 wszystkie cztery działy tego majątku skupił Stefan Słomko, który w roku 1875 odsprzedał te dobra Wsiewołodowi Sytinowi (od jego nazwiska utworzono nową nazwę siedziby – Łosośna Wsiewołodka). Sytin przebudował w 1878 r. dwór, który miał teraz służyć jako dom letniskowy, a także dokonał wielu zmian w otoczeniu dworu. Usunięto wtedy z sąsiedztwa dworu część zabudowań gospodarczych, pozostawiając tam tylko stajnię i oficynę. Wzniesiono za to dwa budynki mieszkalne dla służby folwarcznej. Sad leżący między dworem a rzeką przyozdobiono kwiatami i krzewami ozdobnymi i wprowadzono do niego drogi spacerowe, m.in. wokół sadzawki oraz wzdłuż rzeki do młyna. Powstała w ten sposób w tych częściach założenia dość swobodna kompozycja stanowiąca przedłużenie parku, ale mająca bardziej użytkowy charakter. Jednocześnie rozbudowany został od południa sam park. Nowa jego część składała się z kilku niewielkich wnętrz połączonych łukowato biegnącymi drogami, które zbiegały się we wnętrzu centralnym, okrążonym przez eliptyczną obwodnicową drogę spacerową. Wokół wnętrz nowej części parku posadzono wiązy, lipy, jesiony, sosny, brzozy i wiele krzewów ozdobnych, a przy granicach tej części parku szpalery klonów i topól. Drogi spacerowe parku wysypano pisakiem i obsadzono alejami – brzozową, świerkową, lipową i sosnową. We wnętrzach założono kilka kwietników. Nowa część parku miała ściśle korespondować ze starszą częścią (sąsiadującą z dworem) toteż została zaprojektowana według tych samych reguł kompozycyjnych (w tym samym krajobrazowym stylu). Park powiązany był widokowo z doliną rzeki i wzgórzem leżącym na południe od założenia. Całość zajmowała obszar o powierzchni około 7,5 ha.

W 1909 r. Sytin sprzedał Łosośnę Wiktorowi Bilminowi (synowi Karola) oraz jego synom Emilianowi i Aleksandrowi Bilminom. Po nich zaś dobra przejęli kolejni Bilminowie – Czesław, Wiktor i Stanisław (wzm. w 1928 i 1939 r.). Rodzina ta wprowadziła tylko nieznaczne zmiany w istniejącym układzie kompozycji i w wyglądzie dworu – w 1926 r. usunięto 4 przednie kolumny ganku, a w 1933 r. dobudowano od północy werandę, rozbudowaną w 1953 r.

W 1939 r. majątek wystawiono na licytację, ale do sprzedaży nie doszło i Bilminowie nadal pozostali jego właścicielami. Podczas II wojny światowej zrujnowane zostały budynki gospodarcze i mieszkalne, usunięto część sadów i przetrzebiony został drzewostan ozdobny. W 1945 r. zdewastowano dwór, a jego wyposażenie zostało rozkradzione.

Fragment nasadzeń ogrodowych i droga do zabudowań gospodarczych w Łosośnej Małej - stan z 1952 r.
Fot. Włądysław Paszkowski, Neg, OW PSOZ Białystok, nr M/9/769/3

Widok od północy na dwór w Łosośnej Małej - stan z 1952 r.
Fot. Władysław Paszkowski, Neg. OW PSOZ Białystok, nr M/9/769/4

Widok na dwór w Łosośnej Małej od południowego-zachodu - stan z 1952 r.
Fot. Władysław Paszkowski, nr M/62/5559/2

Zrujnowany majątek przejęła po wojnie Wiktoria Bilminowa jeszcze w końcu lat 80. XX w. użytkująca połowę dworu wzniesionego w 1722 r. W latach 1960-1964 ten drewniany dwór został wyremontowany, a jego drugą połowę wydzierżawiało po remoncie PTKK. Do lat 70. XX w. prowadzono tu dom noclegowy, jednak po zdewastowaniu wnętrz pomieszczenia opuszczono. W II połowie lat 70. XX w. Zakłady Stolarki Budowlanej w Sokółce rozpoczęły tu prace remontowe, ale wkrótce z nich zrezygnowano.

Widok na dwór w Łosośnej Małej od północy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białaystok, nr D 2112

W okresie powojennym kompozycja ogrodów otaczających dwór została prawie całkowicie zniszczona. Do lat 80. XX w. pozostały po niej jedynie ślady: kilka drzew przez dworem, fragment stajni, stawy w północnej części założenia. Budynki gospodarcze zostały do tego czasu rozebrane, a na zachód od dworu posadzono sad, w którym wzniesiono kilka nowych budynków. Nowsza, południowa część parku, niepielęgnowana zarosła młodym lasem. O istnieniu w tym miejscu pięknego niegdyś parku i użytkowych ogrodów dworskich świadczyły jedynie ślady dróg spacerowych oraz nieliczne krzewy i drzewa z końca XIX stulecia i z I połowy XX w. (dęby, brzozy, sosny, klony, lipy, topole). Pozostałości te, mimo korzystnego usytuowania na wzgórzu górującym nad doliną rzeki, nie odgrywały już w krajobrazie większej roli.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 38

CAH w Mińsku, F. 1182, op. 1. nr 4, k. 31v-32

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn. tymcz. nr 11, k. 7-10 i nr 49, k. 62

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 3

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka, nr M/9/724/2, M/9/769/3-5, M/9/770/1-5, M/9/771/1-3, M/13/1103/3-5, M/13/1104/5, M/13/1105/1-4, M/28/2478/3-5, M/62/5559/4

CAH w Kijowie, Oddział rękopisów, nr I, 6007, k. 88

Plan imenia Lososny Grodnenskoj gubernii sokolskago uezda vladenia Gd. Sierzputowskich sostavlen v 1870 godu zamlemerem Mirovago Sjezda V. N. Nemercovym, Kolekcja Bilmin Wiktorii, zam. w Łosośnej Małej

Podrobnyj plan imenia Lososny Vsevolodki votcinnika vsevoloda Apolonovica Sytina Grodnenskoj Guberni Sokalskago uezda sostavlen v 1856 godu. S podlinnago kopiroval G poverennyj komisar Aleksandr Dubrovskij (b.d. – po 1856 r.), Skala 1:6720, Kolekcja Bilmin Wiktorii, zam. w Łosośnej Małej

Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficzeskoj Komissijeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XXI, s. 82, nr 139

„Monitor Polski”, nr 93, z 22 kwietnia 1939 r.

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku, druk, poz. 57

Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Informacje ustne Bilmin Wiktorii, zam. w Łosośnej

Bouffał Bronisław, O pochodzeniu i herbie rodu Bouffałów – Doroszkiewiczów [w:] Miesięcznik Heraldyczny, nr 9, 1933, s. 142

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 171 i 177

Kubiak Janusz, Krynki, Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1976, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Zawistowski Andrzej, Ewidencja parku w Łosośnej Małej, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Vykopirovka iż plana casti imenija Bolsaja Lososna Grodnenskoi gubernii Sokolskago uezda sostajascego ve vadenii N. Bogoljubowoj za vydelom obrazovannych dla prodażi chutorskich ucastok, Sostavlen v 1911 godu, Odrys z odrysu, Kopja z kopii geometry Zubucza z dodaniem linji dzielących kolonje N^o 2 i N^o 1 na połowy sporządzony 12 IV 1920. Inż. cywilny A. Pines, Białystok. Odrys z odrysu dokonał geometra (podpis nieczytelny), 3 IV 1921 Białystok, własność Wiktoria Bilmin, zam, w Łosośnej

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 88, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Łosośna Mała, józef maroszekKategoria:dworski