rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeŁosośna Wielka

Park dworski – barokowy, ozdobny, powstały ok. 1793 r. w miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, w I połowie XIX w. rozbudowany i przekształcony

Dawna nazwa: Łosośna

Gmina: Kuźnica Białostocka

Położenie obiektu: w otoczonej wysokimi wzgórzami dolinie rzeki Łosośny, obok przeprawy przez rzekę i w sąsiedztwie morenowego wzniesienia zwanego Ostrą Górą

 

Łosośna Wielka plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Łosośnie Wielkiej - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwotnie centrum dóbr, na których terenie powstała Łosośna Wielka znajdowało się w innym miejscu – w uroczysku Borysowszczyzna koło Wołkusza (zob. Łosośna Mała). Umieszczenie siedziby w obecnym miejsce miało miejsce zapewne w II połowie XVII w. po zniszczeniach dokonanych w czasie najazdu Chowańskiego.

Łosośna Wielka była jednym z kilku folwarków nazywanych Łosośną założonych w dolinie rzeki Łosośny, w granicach nadania Aleksandra Jagiellończyka z 1504 r. dla Wasyla Boufała, które przed 1555 r. zostało podzielone między jego synów Falimira i Bogufała, a przed 1558 r. uległo dalszemu rozdrobnieniu.

Od XVI do końca XVIII w. dział Boufała (obejmujący dobra Łosośny Wielkiej) należał do rodziny, która przyjęła nazwisko Boufał. W źródłach pojawiają się w 1715 r. Zygmunt Boufał właściciel Łosośny i Walerian Boufał właściciel Czuprynowa, a w 1775 r. odnotowano Boufałową – wojską grodzieńską.

W 1780 r. dwór w Łosośnej należący do pisarza Boufała otaczały zapewne regularne ogrody i zabudowania sąsiadujące z wykopanymi nad rzeką stawami. Nieopodal stawu funkcjonował przy dworze młyn wodny. W 1793 r. zbudowany został nowy, murowany młyn, ale pewnie też wzniesiono wtedy także inne zabudowania, m.in. dwór oraz oborę. Zabudowania te wzniesiono z kamienia polnego, podobnie jak w innej miejscowości, również zwanej Łosośną, położonej w dole rzeki, gdzie kilkadziesiąt lat wcześniej Antoni Tyzenhauz wzniósł słynny kompleks zakładów manufakturowych.

Do osiemnastowiecznej siedziby w Łosośnej wjeżdżało się po grobli między dwoma stawami, którą od strony innych dworów łososińskich biegła droga i główna aleja dojazdowa. Na grobli usytuowana była osada młyńska. Wcześniej na granicy założenia wykopana została niewielka prostokątna sadzawka służąca potrzebom zlokalizowanej tam gorzelni. Po przekroczeniu rzeki droga dojazdowa biegła przez teren ogrodu do prostokątnego dziedzińca, przy którym stał dwór ustawiony szczytem do drogi. W północno-wschodnim narożniku otoczonego budynkami dziedzińca wykopano sadzawkę dla bydła.

Ogród ozdobny umieszczono między dworem, drogą i stawem powstałym u zbiegu młynówki i rzeczki. Pod samym dworem znajdowała się w ogrodzie prostokątna sadzawka. Był to parter wodny, korespondujący zapewne z barokowym wystrojem ogrodu.

Jako posag córki Wiktorii Łosośna Wielka przeszła w 1817 r. w ręce Konstantego Ostromęckiego, po którego śmierci, aż do 1861 r. władała nią wdowa po Konstantym – Maria, a po jej z kolei śmierci odziedziczyli Łosośnę Wielką synowie: Lew, Władysław i Stanisław.

Za czasów Ostromęckich, zapewne w latach 30. lub 40. XIX w. znacznie poszerzono kompozycję ogrodową. Na zachód od dworu, istniejącego wcześniej ogrodu i dziedzińca urządzono park, którego kompozycja łączyła elementy regularne z próbami wprowadzenia bardziej swobodnych układów. Teren parku, z trzech stron obwiedziony murem kamiennym, z czwartej strony przylegał do nowo wykopanego, dużego stawu z wyspą. W murze, na północnej granicy ogrodu, umieszczono pawilon ogrodowy. Biegła stąd przez park oś widokowa wyprowadzona na wyspę. Na północ od starego ogrodu i pawilonu, aż po drogę do Kuźnicy, zasadzono sady. Na północny-wschód od starej części gospodarczej zbudowano nową – wznosząc kamienne budynki stodoły i oborę. Rozbudowano też osadę młyńską. Urządzono tam folusz i zakład produkujący watę. Nadal funkcjonowała gorzelnia. Po poszerzeniu kompozycja zajęła teren o powierzchni około 13 ha.

W 1863 r. jeden z synów Konstantego i Marii Ostromęckich, współwłaściciel Łosośny Wielkiej – Lew, wziął udział w Powstaniu Styczniowym i w związku z tym w 1865 r. 1/6 części majątków Łosośna i Wołkusz zostały umieszczone na liście dóbr ziemskich podlegających przymusowej sprzedaży na rzecz Rosjan w ciągu dwóch najbliższych lat. Zapoczątkowało to regres gospodarstwa dworskiego. Od 1861 r. majątkiem administrował Stanisław Ostromęcki, który w 1877 r. w wyniku podziału schedy po rodzicach objął część majątku (pozostali bracia Lew i Włodzimierz otrzymali wówczas rekompensatę w gotówce). W latach 1888-1900 Stanisław Ostromęcki znacznie zadłużył i częściowo rozsprzedał majątek, który ostatecznie został zajęty za długi przez bank niemiecki i wystawiony na licytację. Były dziedzic zginął tragicznie (został utopiony).

W 1904 r. Łosośnę Wielką zakupiła Maria Bogolubowa, która nadal wysprzedawała ziemię, m.in. w 1919 r. sprzedała Stanisławowi Blacharczykowi teren osady młyńskiej z zabudowaniami i urządzeniami przemysłowymi. W 1920 r. zabudowania folwarku i część budynków gospodarczych zakupił Stanisław Trzmiel, a około 1926 r. pozostałą część siedliska dworskiego wraz z dworem, częścią budynków gospodarczych i ogrodami nabył niejaki Konik.

Od 1926 r. trwa proces dewastacji i przekształcania dawnej kompozycji dworskiej. Wycięto i usunięto całość zabytkowego drzewostanu, zrujnowano drewniany dwór, rozebrano niemal wszystkie budynki gospodarcze z wyjątkiem obory i młyna. Przez teren dawnego założenia przeprowadzono nową drogę z Czuprynowa do Kuźnicy. Przy drogach i granicach zasadzono nowe drzewa, głównie wierzby. Natomiast na gruzach dawnego siedliska dworskiego zbudowano trzy zagrody chłopskie. Część parku oraz dawne stawy i sadzawki zarosły olsami i w końcu lat 80. XX w. woda utrzymała się jeszcze tylko w dwóch. W tym czasie widać tu było tylko ślady po dawnym układzie – zrujnowany dwór, młyn, staw młyński, obora i dwie sadzawki, a teren dawnego założenia pozbawiony był starej, zabytkowej roślinności, z wyjątkiem kilku rosnących na grobli w rejonie dawnej osady młyńskiej topól szarych pochodzących z II połowy XIX w. i pojedynczych wierzb z przełomu XIX i XX w. Rosły tam też nieliczne topole, wierzby, jesiony i lipy sadzone w okresie międzywojennym oraz młoda roślinność nic nie mająca wspólnego z dawną kompozycją.

Po zniszczeniu starej kompozycji i przekształceniach dokonanych po 1919 r. obiekt nie posiada już żadnych walorów krajobrazowych.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 89, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 38

CAH w Mińsku, F. 1182, op. 1, nr 4, k. 32

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 884

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.825, 14.556, 14.646, 14.749, 15.002, 15.110

AP Białystok, Akta stanu cywilnego parafii Rzymsko-katolickiej w Kuźnicy, nr 2, k. 22c

AP Białystok, Akta notariusza B. Urbanowicza w Białymstoku 1919 r., nr 1919, rep. 27 i nr 1920, rep. 859 i 2553

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Vykopirovka iż plana casti imenia Bolsaja Lososna Grodnenskoj gubernii, sokolskago uezda ostajuscejsia vo vladenii M Bogolubowej za vydelom obrazovannych dla prodzi chutorskich ucastok. Sostavlen v 1911 godu. Kopja z kopii geometry Zubucza z dodaniem linji dzielących kolonje No 2 i No 1 na połowy sporządzony 12 VI 1920. Inż. cywilny A. Pines. Białystok. Odrys z odrysu dokonał geometra (podpis nieczytelny), 3 IV 1921 Białystok, kolekcja Bilmin Wiktorii zam. w Łosośnej Małej

Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficzeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XXI, s. 82, nr 139

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Guberni, Grodno 1890, s. 41

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku, druk, poz. 57

Spisok imeniam severo-zapadno-go kraja podleżascia objazatelnoj prodaze v 2-ch godienyj srok na osnovanii vysocajsago povolenia 10 dekabra 1865 goda. Po Grodnenskoj gubernii, Wilno 1866, s. 12-13

Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia, s. 4

Informacje ustne p. Godlewskiego, zam. w Aulsie

Bouffał Bronisław, O pochodzeniu i herbie rodu Bouffałów – Doroszkiewiczów [w:] Miesięcznik Heraldyczny, nr 9, 1933, s. 142

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 171 i 177

Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVIII w. [w:] Navukovy zbornik, Białystok 1964, s. 3-38

Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Łosośnie Wielkiej, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Łosośna Wielka, józef maroszekKategoria:dworski