rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeOstrożany

Park dworski – rozległy, krajobrazowy, z kilkoma regularnymi wnętrzami ogrodów użytkowych i dziedzińców gospodarczych, powstały w dwóch pierwszych dziesięcioleciach XIX w. na miejscu wcześniejszej kompozycji barokowej, gruntownie przebudowany na przełomie XIX i XX w.

Dawna nazwa: Ostrożany

Gmina: Drohiczyn

Położenie obiektu: na północny wschód od wsi, nad niewielkim strumieniem

 

Ostrożany - plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwszą siedzibę dworską w Ostrożanach założono około 1450 r. podczas działalności osadniczej prowadzonej przez Bartłomieja i Dadźboga Ostrożańskich, którzy wznieśli tu także kościół i uposażyli plebana.1 Ostrożańscy byli średniozamożną szlachtą, a ich majętność obejmowała 3 włóki osiadłe na 40 włók chłopskich (około 660 ha gruntów chłopskich).2 Ich siedziba musiała zatem być skromna, ale mogła być położona w miejscu lokalizacji późniejszego założenia dworskiego.

Te niewielkie dobra szybko straciły niezależność i przeszły na własność Piotraszka Paszkowicza Stromiły, zwanego Kiszką, pełniącego w latach 1453-1463 funkcję namiestnika drohickiego. Od tego czasu Ostrożany były siedzibą jednego z kluczy dóbr ciechanowskich Kiszków, należących następnie do syna Pietraszki – Stanisława i jego wnuka Piotra Stanisławowicza, starosty drohickiego (wzm. w 1522 r., zm. w 1534 r.).3 W latach 1564-1587 majątek Kiszków obejmował: Ciechanowiec, Czartajew, Starczewice, Hołubie, Grochowo, Ostrożany, Sterdyń i Woźniki. W kluczu ostrożańskim były wówczas 4 wsie i 41 włók chłopskich. Klucz ten jednak po 1564 r. podzielony był między Mikołaja Piotrowicza Kiszkę, wojewodę podlaskiego ( zm. w 1587 r.) i Jana Stanisławowicza Kiszkę, starostę żmudzkiego (wzm. w 1580 r.). Ostrożany należały zapewne do Mikołaja, gdyż po jego śmierci przeszły na własność jego syna Mikołaja Mikołajewicza Kiszki, starosty drohickiego (ur. w 1588 r., zm. w 1620 r.). W latach 1661-1667 właścicielem Ostrożan był Aleksander Radziszewski, sekretarz królewski, podkomorzy litewski (1658 r.), kasztelan bielski (1663 r.), kasztelan podlaski (1667 r.), nazywający siebie dziedzicem na Ostrożanach – Stadnikach, co nie pozwala ustalić, w której z dwóch siedzib rezydował.4 W 1676 r. Ostrożany należały do bliżej nieznanego starosty zakroczymskiego.5 W połowie XVIII w. stały się własnością Ciecierskich (podobno przeszły w ręce tej rodziny jako posag Teodory z książąt Korybutów Woronieckich, żony Ignacego Ciecierskiego, stolnika drohickiego, powtórnie zamężnej za Franciszkiem Junoszą Podolskim). Od tego czasu stały się siedzibą rodu Ciecierskich i w rękach tej rodziny pozostawały do aż do 1939 r. W 1713 r. Ignacy Ciecierski uzyskał od króla prawo organizowania w Ostrożanach targów i podjął próbę zorganizowania tu ośrodka miejskiego, zaś w 1752 r. uzyskał od Augusta II przywilej odbywania w Ostrożanach 8 jarmarków.6

W drugim dziesięcioleciu XVIII w. Ignacy Ciecierski rozpoczął rozbudowę siedziby dworskiej w Ostrożanach. Przebudowa ta trwała też w latach następnych, a jej skutkiem było powstanie barokowej, rozbudowanej kompozycji z otaczającymi dwór ogrodami ozdobnymi oraz sąsiadującymi z nimi ogrodami użytkowymi. Dwór ówczesny usytuowany został na północny-wschód od alei wiodącej ze wsi, przebiegającej po grobli między dużymi stawami wykopanymi na strumieniu. Część tych stawów włączono w obręb kompozycji ogrodowej, inne, położone na zachód od alei dojazdowej, służyły celom hodowlanym. Na północny-zachód od dworu mieściły się dziedzińce z zabudowaniami gospodarczymi, od których biegła droga do Ciechanowca. Dwór powiązany był widokowo z drewnianym kościołem, wzniesionym w 1758 r. w odległości około 1 km od dworu, oraz z rokokową kapliczką z figurą św. Jana Nepomucena, ustawioną na grobli przy alei dojazdowej, po przeciwnej niż dwór stronie stawów. Droga do kościoła i cmentarz przykościelny obsadzone zostały kasztanowcami. Chociaż żadne zachowane źródła nie informują o wyglądzie wnętrz ogrodu ozdobnego w tym czasie, to jednak można przypuszczać, że wzorem innych ogrodów tych czasów wypełniały je partery i żywopłoty. Prace nad upiększeniem siedziby trwały zresztą z przerwami zapewne wiele lat i były kontynuowane przez kolejnych właścicieli majątku.7

W ostatnich dziesięcioleciach XVIII w. Ostrożany należały do Ignacego Ciecierskiego, stolnika podlaskiego (wzm. w 1783 r.), a po jego śmierci odziedziczył je w 1794 r. jego brat Jakub, który zmarł około 1801 r. przekazując zarząd nad majątkiem żonie – Konstancji. W 1805 r. dobra przejął ich syn Dominik (ur. około 1782 r.), który do roku 1816 skupił rozległy kompleks okolicznych włości.8

W dwóch pierwszych dziesięcioleciach XIX w. wydatnie poszerzono kompozycję Ostrożan. Powstało wtedy rozległe, zajmujące około 55 ha, klasycystyczne założenie obejmujące dwór, park, część gospodarczą, kompleks sadów i ogrodów warzywnych, rozległy system stawów i dolinę strumienia, którą włączono w obręb kompozycji widokowej zakończonej wzgórzem kościelnym. Po przebudowie obiekt przyjął granice znane z czasów późniejszych (i czytelne w latach 80. XX w.). Także nadany wówczas podział założenia na części funkcjonalne nie ulegał później zmianom, ale zupełnie inna niż późniejszego parku była kompozycja ogrodu ozdobnego, która w tym okresie stanowiła kontynuację wcześniejszych, regularnych układów barokowych. Po przebudowie w ogrodzie ozdobnym była sieć przecinających się po różnymi kątami dróg i alei otaczających wnętrza o geometrycznych kształtach, wypełnione zapewne parterami i boskietami lub regularnie sadzonymi drzewami stanowiącymi tło dla żywopłotów i boskietów.9

Ostrożany dwór

Klasycystyczny, dziś już nieistniejący dwór w Ostrożanach z pocz. XIX w. lub jeszcze z XVIII w. - stan z 1957 r.
Fot. Władysław Paszkowski, Neg. OW PSOZ Białystok, nr M/7/625/2

Po śmierci Dominika Ciecierskiego w 1828 r. (w tym czasie dobra liczyły 9825 dziesięcin, czyli 10807,5 ha) jego spadkobiercą został syn – Stefan (zm. w 1888 r.).10 W 1890 r. dobra zostały podzielone między dzieci Stefana, przy czym Ostrożany (wraz z majątkiem liczącym 2749 dziesięcin, tj. 3029 ha) przypadły Stefanowi Wacławowi Ciecierskiemu (do samych Ostrożan należało 1177 dziesięcin, tj. prawie 1300 ha).11

Stefan Wacław Ciecierski już w końcu lat 80. XIX w. rozpoczął przebudowę założenia w duchu krajobrazowym, która trwała do 1915 r. W wyniku tej przebudowy założenie przyjęło wygląd zbliżony do znanego później z lat 80. XX w.

W kompozycji parku centralne miejsce zajęło duże wnętrze położone na północ od stawów, w którym frontem ku północy wzniesiono nowy, murowany dwór, z którego roztaczały się widoki na park i przebudowane stawy. Wnętrze to ograniczone było starą aleją lipową (biegnącą od bramy do sadów w kierunku stawów) i swobodnymi, nowymi nasadzeniami drzew i krzewów ozdobnych, wśród których pozostawiono też pewną ilość drzew starszych. We wnętrzu tym na południe od dworu stały kamienny sfinks i kamienny stół oraz rosły kwiaty i rzadkie gatunki krzewów. Przed frontem dworu biegła droga łącząca położoną na zachód od parku część gospodarczą z sadami leżącymi na wschód od parku. Stawy zostały przebudowane – nadano im nowe, opływowe kształty i uformowano na nich dwie wyspy z klombami drzew i krzewów. Na jednej z wysp urządzono plac wypoczynkowy, na którym ustawiono stół i ławy.

Na zachód od nowego dworu stała oficyna mieszcząca pralnię dworską. W tym czasie, oprócz nowego dworu istniał też stary, stojący w południowo-zachodniej części parku, w sąsiedztwie starego gospodarstwa folwarcznego. Pomiędzy parkiem a nową częścią gospodarczą znajdowało się prostokątne wnętrze ogrodów użytkowych, otoczone drogami i szpalerami drzew, a przecięte drogą do dworu i sadów. We wnętrzu tym umieszczono też różne budynki gospodarcze i mieszkalne. Wzdłuż północnej granicy założenia biegła droga, przy której od strony ogrodów posadzono różnogatunkowy szpaler drzew.

W krajobrazowej kompozycji założenia istotną rolę zaczęła odgrywać dolina strumienia, stanowiąc rozległe wnętrze położone na południowy-wschód od parku i stawów, a ograniczone od północnego-wschodu lasem i aleją świerkową biegnącą przez sady do kościoła. Las sąsiadujący z doliną stanowił od tej pory integralny składnik krajobrazowej kompozycji. Z pozostałych stron wnętrze doliny zamykały kościół i plebania oraz czworaki i karczma ciągnące się wzdłuż drogi do wsi.12

Ostrożany

Widok na podjazd i murowany dwór w Ostrożanach wzniesiony w pocz. XX w. - stan z 1957 r.
Fot. Władysław Paszkowski, Neg. OW PSOZ Białystok, nr W/7/624/6

W roku 1910 Stefan Wacław Dominik Ciecierski przekazał majątek Ostrożany swojej żonie Marii, która posiadała go jeszcze w 1926 r.13 Około 1930 r. objął dobra ich syn – Tadeusz (ur. około 1891 r.), prezes Towarzystwa Hodowli Koni przy Izbie Rolniczej w Białymstoku. W 1933 r. dobra liczyły już tylko 269 ha ziemi ornej i 49 ha łąk14

Jak widać, lata kryzysu niekorzystnie wpłynęły na stan dóbr, toteż po dokonanej przez Stefana Wacława Ciecierskiego przebudowie założenia nie dokonywano tu większych zmian, a w latach 1922-1924 czyniono nawet przygotowania do parcelacji majątku.15 Do parcelacji jednak nie doszło, a w 1938 r. majątek należący do Marii Ciecierskiej liczył jeszcze 1292 ha.16 Samo założenie, w kształcie, jaki miało na początku XX w., przetrwało do roku 1939.

Tadeusz Ciecierski wziął udział w kampanii wrześniowej, a jego żona uciekła do Generalnej Guberni zabierając syna. W czasie władzy radzieckiej majątek upaństwowiono i uległ on wtedy znacznej dewastacji. W latach 1941-1944 gospodarowali tu Niemcy, a gospodarstwem dworskim zarządzał Niemiec – niejaki Zelo. Niemcy starali się uporządkować i wyremontować zabudowania części gospodarczej zbombardowane w 1941 r. Nie czynili jednak inwestycji, ani nie próbowali rozwijać kompozycji parkowej.17 W 1944 r. majątek Ostrożany liczący 399 ha przeznaczono na cele reformy rolnej.18 Teren założenia przekazano następnie władzom oświatowym, które otworzyły tu Technikum Rolnicze. Użytkownik ten do lat 80. XX w. wprowadził wiele zmian w sposobie użytkowania terenu i w układzie ogrodów.

Ostrożany 3

Widok od południowego-wschodu na główne wnętrze parkowe w Ostrożanach i przebudowany dwór z pocz. XX w. - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1951

Około 1960 r. rozebrano stary, zapewne osiemnastowieczny dwór, a także czworaki stojące przy drodze do wsi i na zachód od starego dworu oraz część budynków gospodarczych. Na terenie starej części gospodarczej wzniesiono 5 bloków mieszkalnych, a obok nich towarzyszące budynki gospodarcze. Szopy i komórki powstały też w zachodniej części parku. W 1970 r. zbudowano w parku na północny-zachód od dworu murowany duży budynek szkolny, a na zachód od niego urządzono boiska sportowe. Przebudowano też murowany dwór oszpecając go i pozbawiając dekoracji architektonicznych. W części gospodarczej rozebrano niektóre budynki, a wzniesiono różne nowe, zniekształcając dawną kompozycję tego terenu.19

Ostrożany 4

Widok od południowego-zachodu na główne wnętrze parku w Ostrożanach i przebudowany dwór z pocz. XX w. - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1952

Ostrożany 8

Kamienna rzeźba sfinksa przeniesiona z głównego wnętrza parku w sąsiedztwo budynku szkoły w Ostrożanach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1950

Znacznej dewastacji i przekształceniom uległa kompozycja parkowa. Zanikły drogi spacerowe, usunięto część starych drzew, otoczenie stawów parkowych zarosło lasem i zaroślami, a stawy hodowlane podczas melioracji osuszono. Wprowadzono natomiast nowe drogi jezdne, chodniki i nasadzenia w północnej części parku i w otoczeniu nowej szkoły, gdzie przeniesiono parkową rzeźbę sfinksa. Posadzono wiele cennych i rzadkich gatunków drzew i krzewów, co znacznie wzbogaciło skład gatunkowy roślinności, liczącej w latach 80. XX w. 67 gatunków drzew i krzewów.

Ostrożany 5

Widok od wschodu na północną część parku w Ostrożanach (zwraca uwagę okazała sofora japońska) - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1953

Pomimo zniszczeń i przekształceń założenie zachowało do tego czasu niezmieniony podział na części funkcjonalne. Przetrwało tu 5 zabytkowych budynków (w tym murowany dwór), kapliczka, system dróg dojazdowych, część szpalerów i alei, parkowe stawy z wyspami, część sadów i park zawierający cenne i różnorodne pod względem gatunkowym nasadzenia oraz wiele starych drzew. Za to postępujący w sąsiedztwie cieków wodnych proces zarastania terenu przez olsy i zarośla wierzbowe spowodował zanik powiązań widokowych między wnętrzami parkowymi a kościołem i stawami. Pozostały widoki w obrębie wnętrz doliny strumienia, pomiędzy tą doliną a sadami, lasem i kościołem, a także widoki w obrębie samego dużego wnętrza parkowego.

Ostrożany 6

Widok od północnego-wschodu na młode nasadzenia przy budynku szkoły w parku w Ostrożanach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1954

Zachowany do lat. 80. XX w. starodrzew pochodził z II połowy XIX w. i z początku wieku XX. Część starych drzew została posadzona jeszcze przed krajobrazową przebudową kompozycji – kilka topól i wierzb o średnicy pni 80-140 cm, rosnący nad stawem jesion o średnicy pnia około 100 cm i dąb o średnicy pnia 83 cm, rosnący przy drodze do części gospodarczej, a sadzony zapewne około połowy XIX w. Zwracały uwagę gatunki rzadsze sadzone przed 1915 r. – stare sosny czarne, 3 sosny wejmutki, dąb czerwony, jesion pensylwański, sofora japońska i klon srebrzysty. Wśród młodych nasadzeń występowały m.in. bukszpany, pigwowce, derenie białe i rozłogowe, forsycje, jałowce, modrzewie, suchodrzewy, jaśminowce, pęcherznica, pięciornik, tamaryszek, cis i żywotniki (niektóre w różnych gatunkach i odmianach).

Ostrożany 7

Widok od południowego-wschodu z alei dojazdowej na parkowy staw z wyspą w Ostrożanach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1955

Różnogatunkowa roślinność, bogaty starodrzew, system stawów, rozległy teren dawnych ogrodów użytkowych oraz szeroka kompozycja widokowa, obejmująca też znaczny obszar naturalnego krajobrazu (łąk, lasu, doliny strumienia), stanowiły o dużej nadal wartości założenia, mimo dokonanych w nim przekształceń. Wpływało ono na charakter i wygląd całej miejscowości, a także na jej warunki mikroklimatyczne. Teren założenia był dobrze widoczny z otaczających je pół i łąk i wydatnie wzbogacał krajobraz okolicy, toteż obiekt ten był jednym z cenniejszych zabytków sztuki ogrodowej w województwie.20

Ewa Bończak-Kucharczyk
Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1908-1910, cz. I. s. 47-48, cz. II, s. 216

2 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. II, Warszawa1908- 1910, s. 143

3 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. II, Warszawa 1908-1910, s. 156, 245

4 Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. I, Warszawa 1978; AGAD Kapicjana, nr 7, k. 917, nr 8; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 730; AGAD, Metryka Koronna, Sigillata, nr 10, k. 21; AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 47, k. 43v

5 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 655

6 AGAD, Metryka Koronna, Sigillata, nr18, s. 50; AGAD, Zbiór dokumentów papierowych, nr 1877; AGAD, Metryka Koronna, Sigillata, nr 27, s. 273

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach, Białystok 1985 r., maszynopis w zbiorach Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 106, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

8 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9759, 9895, 10.159 i 10.161

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach, Białystok 1985 r., maszynopis w zbiorach Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 106, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

10 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 8.895

11 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 12.462; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 113

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach, Białystok 1985 r., maszynopis w zbiorach Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 106, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

13 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 12.462 i 12.447; AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 215

14 CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro ds. Finansowo Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144

15 AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 213-216

16 Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 141

17 Informacje ustne dawnej służby folwarcznej Ciecierskich, zam. w Ostrożanach

18 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 26

19 Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka, nr M/7/624/6

20 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach, Białystok 1985 r., maszynopis w zbiorach Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 106, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Ostrożany, józef maroszekKategoria:dworski