Ostrożany

Park dworski – rozległy, krajobrazowy, z kilkoma regularnymi wnętrzami ogrodów użytkowych i dziedzińców gospodarczych, powstały w dwóch pierwszych dziesięcioleciach XIX w. na miejscu wcześniejszej kompozycji barokowej, gruntownie przebudowany na przełomie XIX i XX w.

Dawna nazwa: Ostrożany

Gmina: Drohiczyn

Położenie obiektu: na północny wschód od wsi, nad niewielkim strumieniem

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwszą siedzibę dworską w Ostrożanach założono około 1450 r. podczas działalności osadniczej prowadzonej przez Bartłomieja i Dadźboga Ostrożańskich, którzy wznieśli tu także kościół i uposażyli plebana.¹ Ostrożańscy byli średniozamożną szlachtą, a ich majętność obejmowała 3 włóki osiadłe na 40 włók chłopskich (około 660 ha gruntów chłopskich).² Ich siedziba musiała zatem być skromna, ale mogła być położona w miejscu lokalizacji późniejszego założenia dworskiego.

Te niewielkie dobra szybko straciły niezależność i przeszły na własność Piotraszka Paszkowicza Stromiły, zwanego Kiszką, pełniącego w latach 1453-1463 funkcję namiestnika drohickiego. Od tego czasu Ostrożany były siedzibą jednego z kluczy dóbr ciechanowskich Kiszków, należących następnie do syna Pietraszki – Stanisława i jego wnuka Piotra Stanisławowicza, starosty drohickiego (wzm. w 1522 r., zm. w 1534 r.).³ W latach 1564-1587 majątek Kiszków obejmował: Ciechanowiec, Czartajew, Starczewice, Hołubie, Grochowo, Ostrożany, Sterdyń i Woźniki. W kluczu ostrożańskim były wówczas 4 wsie i 41 włók chłopskich. Klucz ten jednak po 1564 r. podzielony był między Mikołaja Piotrowicza Kiszkę, wojewodę podlaskiego ( zm. w 1587 r.) i Jana Stanisławowicza Kiszkę, starostę żmudzkiego (wzm. w 1580 r.). Ostrożany należały zapewne do Mikołaja, gdyż po jego śmierci przeszły na własność jego syna Mikołaja Mikołajewicza Kiszki, starosty drohickiego (ur. w 1588 r., zm. w 1620 r.). W latach 1661-1667 właścicielem Ostrożan był Aleksander Radziszewski, sekretarz królewski, podkomorzy litewski (1658 r.), kasztelan bielski (1663 r.), kasztelan podlaski (1667 r.), nazywający siebie dziedzicem na Ostrożanach – Stadnikach, co nie pozwala ustalić, w której z dwóch siedzib rezydował.⁴ W 1676 r. Ostrożany należały do bliżej nieznanego starosty zakroczymskiego.⁵ W połowie XVIII w. stały się własnością Ciecierskich (podobno przeszły w ręce tej rodziny jako posag Teodory z książąt Korybutów Woronieckich, żony Ignacego Ciecierskiego, stolnika drohickiego, powtórnie zamężnej za Franciszkiem Junoszą Podolskim). Od tego czasu stały się siedzibą rodu Ciecierskich i w rękach tej rodziny pozostawały do aż do 1939 r. W 1713 r. Ignacy Ciecierski uzyskał od króla prawo organizowania w Ostrożanach targów i podjął próbę zorganizowania tu ośrodka miejskiego, zaś w 1752 r. uzyskał od Augusta II przywilej odbywania w Ostrożanach 8 jarmarków.⁶

W drugim dziesięcioleciu XVIII w. Ignacy Ciecierski rozpoczął rozbudowę siedziby dworskiej w Ostrożanach. Przebudowa ta trwała też w latach następnych, a jej skutkiem było powstanie barokowej, rozbudowanej kompozycji z otaczającymi dwór ogrodami ozdobnymi oraz sąsiadującymi z nimi ogrodami użytkowymi. Dwór ówczesny usytuowany został na północny-wschód od alei wiodącej ze wsi, przebiegającej po grobli między dużymi stawami wykopanymi na strumieniu. Część tych stawów włączono w obręb kompozycji ogrodowej, inne, położone na zachód od alei dojazdowej, służyły celom hodowlanym. Na północny-zachód od dworu mieściły się dziedzińce z zabudowaniami gospodarczymi, od których biegła droga do Ciechanowca. Dwór powiązany był widokowo z drewnianym kościołem, wzniesionym w 1758 r. w odległości około 1 km od dworu, oraz z rokokową kapliczką z figurą św. Jana Nepomucena, ustawioną na grobli przy alei dojazdowej, po przeciwnej niż dwór stronie stawów. Droga do kościoła i cmentarz przykościelny obsadzone zostały kasztanowcami. Chociaż żadne zachowane źródła nie informują o wyglądzie wnętrz ogrodu ozdobnego w tym czasie, to jednak można przypuszczać, że wzorem innych ogrodów tych czasów wypełniały je partery i żywopłoty. Prace nad upiększeniem siedziby trwały zresztą z przerwami zapewne wiele lat i były kontynuowane przez kolejnych właścicieli majątku.⁷

W ostatnich dziesięcioleciach XVIII w. Ostrożany należały do Ignacego Ciecierskiego, stolnika podlaskiego (wzm. w 1783 r.), a po jego śmierci odziedziczył je w 1794 r. jego brat Jakub, który zmarł około 1801 r. przekazując zarząd nad majątkiem żonie – Konstancji. W 1805 r. dobra przejął ich syn Dominik (ur. około 1782 r.), który do roku 1816 skupił rozległy kompleks okolicznych włości.⁸

W dwóch pierwszych dziesięcioleciach XIX w. wydatnie poszerzono kompozycję Ostrożan. Powstało wtedy rozległe, zajmujące około 55 ha, klasycystyczne założenie obejmujące dwór, park, część gospodarczą, kompleks sadów i ogrodów warzywnych, rozległy system stawów i dolinę strumienia, którą włączono w obręb kompozycji widokowej zakończonej wzgórzem kościelnym. Po przebudowie obiekt przyjął granice znane z czasów późniejszych (i czytelne w latach 80. XX w.). Także nadany wówczas podział założenia na części funkcjonalne nie ulegał później zmianom, ale zupełnie inna niż późniejszego parku była kompozycja ogrodu ozdobnego, która w tym okresie stanowiła kontynuację wcześniejszych, regularnych układów barokowych. Po przebudowie w ogrodzie ozdobnym była sieć przecinających się po różnymi kątami dróg i alei otaczających wnętrza o geometrycznych kształtach, wypełnione zapewne parterami i boskietami lub regularnie sadzonymi drzewami stanowiącymi tło dla żywopłotów i boskietów.⁹

Klasycystyczny, dziś już nieistniejący dwór w Ostrożanach z pocz. XIX w. lub jeszcze z XVIII w. - stan z 1957 r.
Fot. Władysław Paszkowski, Neg. OW PSOZ Białystok, nr M/7/625/2

Po śmierci Dominika Ciecierskiego w 1828 r. (w tym czasie dobra liczyły 9825 dziesięcin, czyli 10807,5 ha) jego spadkobiercą został syn – Stefan (zm. w 1888 r.).¹⁰ W 1890 r. dobra zostały podzielone między dzieci Stefana, przy czym Ostrożany (wraz z majątkiem liczącym 2749 dziesięcin, tj. 3029 ha) przypadły Stefanowi Wacławowi Ciecierskiemu (do samych Ostrożan należało 1177 dziesięcin, tj. prawie 1300 ha).¹¹

Stefan Wacław Ciecierski już w końcu lat 80. XIX w. rozpoczął przebudowę założenia w duchu krajobrazowym, która trwała do 1915 r. W wyniku tej przebudowy założenie przyjęło wygląd zbliżony do znanego później z lat 80. XX w.

W kompozycji parku centralne miejsce zajęło duże wnętrze położone na północ od stawów, w którym frontem ku północy wzniesiono nowy, murowany dwór, z którego roztaczały się widoki na park i przebudowane stawy. Wnętrze to ograniczone było starą aleją lipową (biegnącą od bramy do sadów w kierunku stawów) i swobodnymi, nowymi nasadzeniami drzew i krzewów ozdobnych, wśród których pozostawiono też pewną ilość drzew starszych. We wnętrzu tym na południe od dworu stały kamienny sfinks i kamienny stół oraz rosły kwiaty i rzadkie gatunki krzewów. Przed frontem dworu biegła droga łącząca położoną na zachód od parku część gospodarczą z sadami leżącymi na wschód od parku. Stawy zostały przebudowane – nadano im nowe, opływowe kształty i uformowano na nich dwie wyspy z klombami drzew i krzewów. Na jednej z wysp urządzono plac wypoczynkowy, na którym ustawiono stół i ławy.

Na zachód od nowego dworu stała oficyna mieszcząca pralnię dworską. W tym czasie, oprócz nowego dworu istniał też stary, stojący w południowo-zachodniej części parku, w sąsiedztwie starego gospodarstwa folwarcznego. Pomiędzy parkiem a nową częścią gospodarczą znajdowało się prostokątne wnętrze ogrodów użytkowych, otoczone drogami i szpalerami drzew, a przecięte drogą do dworu i sadów. We wnętrzu tym umieszczono też różne budynki gospodarcze i mieszkalne. Wzdłuż północnej granicy założenia biegła droga, przy której od strony ogrodów posadzono różnogatunkowy szpaler drzew.

W krajobrazowej kompozycji założenia istotną rolę zaczęła odgrywać dolina strumienia, stanowiąc rozległe wnętrze położone na południowy-wschód od parku i stawów, a ograniczone od północnego-wschodu lasem i aleją świerkową biegnącą przez sady do kościoła. Las sąsiadujący z doliną stanowił od tej pory integralny składnik krajobrazowej kompozycji. Z pozostałych stron wnętrze doliny zamykały kościół i plebania oraz czworaki i karczma ciągnące się wzdłuż drogi do wsi.¹²

Widok na podjazd i murowany dwór w Ostrożanach wzniesiony w pocz. XX w. - stan z 1957 r.
Fot. Władysław Paszkowski, Neg. OW PSOZ Białystok, nr W/7/624/6

W roku 1910 Stefan Wacław Dominik Ciecierski przekazał majątek Ostrożany swojej żonie Marii, która posiadała go jeszcze w 1926 r.¹³ Około 1930 r. objął dobra ich syn – Tadeusz (ur. około 1891 r.), prezes Towarzystwa Hodowli Koni przy Izbie Rolniczej w Białymstoku. W 1933 r. dobra liczyły już tylko 269 ha ziemi ornej i 49 ha łąk¹⁴

Jak widać, lata kryzysu niekorzystnie wpłynęły na stan dóbr, toteż po dokonanej przez Stefana Wacława Ciecierskiego przebudowie założenia nie dokonywano tu większych zmian, a w latach 1922-1924 czyniono nawet przygotowania do parcelacji majątku.¹⁵ Do parcelacji jednak nie doszło, a w 1938 r. majątek należący do Marii Ciecierskiej liczył jeszcze 1292 ha.¹⁶ Samo założenie, w kształcie, jaki miało na początku XX w., przetrwało do roku 1939.

Tadeusz Ciecierski wziął udział w kampanii wrześniowej, a jego żona uciekła do Generalnej Guberni zabierając syna. W czasie władzy radzieckiej majątek upaństwowiono i uległ on wtedy znacznej dewastacji. W latach 1941-1944 gospodarowali tu Niemcy, a gospodarstwem dworskim zarządzał Niemiec – niejaki Zelo. Niemcy starali się uporządkować i wyremontować zabudowania części gospodarczej zbombardowane w 1941 r. Nie czynili jednak inwestycji, ani nie próbowali rozwijać kompozycji parkowej.¹⁷ W 1944 r. majątek Ostrożany liczący 399 ha przeznaczono na cele reformy rolnej.¹⁸ Teren założenia przekazano następnie władzom oświatowym, które otworzyły tu Technikum Rolnicze. Użytkownik ten do lat 80. XX w. wprowadził wiele zmian w sposobie użytkowania terenu i w układzie ogrodów.

Widok od południowego-wschodu na główne wnętrze parkowe w Ostrożanach i przebudowany dwór z pocz. XX w. - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1951

Około 1960 r. rozebrano stary, zapewne osiemnastowieczny dwór, a także czworaki stojące przy drodze do wsi i na zachód od starego dworu oraz część budynków gospodarczych. Na terenie starej części gospodarczej wzniesiono 5 bloków mieszkalnych, a obok nich towarzyszące budynki gospodarcze. Szopy i komórki powstały też w zachodniej części parku. W 1970 r. zbudowano w parku na północny-zachód od dworu murowany duży budynek szkolny, a na zachód od niego urządzono boiska sportowe. Przebudowano też murowany dwór oszpecając go i pozbawiając dekoracji architektonicznych. W części gospodarczej rozebrano niektóre budynki, a wzniesiono różne nowe, zniekształcając dawną kompozycję tego terenu.¹⁹

Widok od południowego-zachodu na główne wnętrze parku w Ostrożanach i przebudowany dwór z pocz. XX w. - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1952

Kamienna rzeźba sfinksa przeniesiona z głównego wnętrza parku w sąsiedztwo budynku szkoły w Ostrożanach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1950

Znacznej dewastacji i przekształceniom uległa kompozycja parkowa. Zanikły drogi spacerowe, usunięto część starych drzew, otoczenie stawów parkowych zarosło lasem i zaroślami, a stawy hodowlane podczas melioracji osuszono. Wprowadzono natomiast nowe drogi jezdne, chodniki i nasadzenia w północnej części parku i w otoczeniu nowej szkoły, gdzie przeniesiono parkową rzeźbę sfinksa. Posadzono wiele cennych i rzadkich gatunków drzew i krzewów, co znacznie wzbogaciło skład gatunkowy roślinności, liczącej w latach 80. XX w. 67 gatunków drzew i krzewów.

Widok od wschodu na północną część parku w Ostrożanach (zwraca uwagę okazała sofora japońska) - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1953

Pomimo zniszczeń i przekształceń założenie zachowało do tego czasu niezmieniony podział na części funkcjonalne. Przetrwało tu 5 zabytkowych budynków (w tym murowany dwór), kapliczka, system dróg dojazdowych, część szpalerów i alei, parkowe stawy z wyspami, część sadów i park zawierający cenne i różnorodne pod względem gatunkowym nasadzenia oraz wiele starych drzew. Za to postępujący w sąsiedztwie cieków wodnych proces zarastania terenu przez olsy i zarośla wierzbowe spowodował zanik powiązań widokowych między wnętrzami parkowymi a kościołem i stawami. Pozostały widoki w obrębie wnętrz doliny strumienia, pomiędzy tą doliną a sadami, lasem i kościołem, a także widoki w obrębie samego dużego wnętrza parkowego.

Widok od północnego-wschodu na młode nasadzenia przy budynku szkoły w parku w Ostrożanach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1954

Zachowany do lat. 80. XX w. starodrzew pochodził z II połowy XIX w. i z początku wieku XX. Część starych drzew została posadzona jeszcze przed krajobrazową przebudową kompozycji – kilka topól i wierzb o średnicy pni 80-140 cm, rosnący nad stawem jesion o średnicy pnia około 100 cm i dąb o średnicy pnia 83 cm, rosnący przy drodze do części gospodarczej, a sadzony zapewne około połowy XIX w. Zwracały uwagę gatunki rzadsze sadzone przed 1915 r. – stare sosny czarne, 3 sosny wejmutki, dąb czerwony, jesion pensylwański, sofora japońska i klon srebrzysty. Wśród młodych nasadzeń występowały m.in. bukszpany, pigwowce, derenie białe i rozłogowe, forsycje, jałowce, modrzewie, suchodrzewy, jaśminowce, pęcherznica, pięciornik, tamaryszek, cis i żywotniki (niektóre w różnych gatunkach i odmianach).

Widok od południowego-wschodu z alei dojazdowej na parkowy staw z wyspą w Ostrożanach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1955

Różnogatunkowa roślinność, bogaty starodrzew, system stawów, rozległy teren dawnych ogrodów użytkowych oraz szeroka kompozycja widokowa, obejmująca też znaczny obszar naturalnego krajobrazu (łąk, lasu, doliny strumienia), stanowiły o dużej nadal wartości założenia, mimo dokonanych w nim przekształceń. Wpływało ono na charakter i wygląd całej miejscowości, a także na jej warunki mikroklimatyczne. Teren założenia był dobrze widoczny z otaczających je pół i łąk i wydatnie wzbogacał krajobraz okolicy, toteż obiekt ten był jednym z cenniejszych zabytków sztuki ogrodowej w województwie.²⁰

Ewa Bończak-Kucharczyk
Józef Maroszek

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1908-1910, cz. I. s. 47-48, cz. II, s. 216

² Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. II, Warszawa1908- 1910, s. 143

³ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. II, Warszawa 1908-1910, s. 156, 245

⁴ Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. I, Warszawa 1978; AGAD Kapicjana, nr 7, k. 917, nr 8; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 730; AGAD, Metryka Koronna, Sigillata, nr 10, k. 21; AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 47, k. 43v

⁵ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 655

⁶ AGAD, Metryka Koronna, Sigillata, nr18, s. 50; AGAD, Zbiór dokumentów papierowych, nr 1877; AGAD, Metryka Koronna, Sigillata, nr 27, s. 273

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach, Białystok 1985 r., maszynopis w zbiorach Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 106, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁸ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9759, 9895, 10.159 i 10.161

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach, Białystok 1985 r., maszynopis w zbiorach Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 106, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁰ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 8.895

¹¹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 12.462; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 113

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach, Białystok 1985 r., maszynopis w zbiorach Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 106, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 12.462 i 12.447; AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 215

¹⁴ CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro ds. Finansowo Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144

¹⁵ AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 213-216

¹⁶ Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 141

¹⁷ Informacje ustne dawnej służby folwarcznej Ciecierskich, zam. w Ostrożanach

¹⁸ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 26

¹⁹ Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka, nr M/7/624/6

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostrożanach, Białystok 1985 r., maszynopis w zbiorach Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 106, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Ostrożany, józef maroszekKategoria:dworski