Ostromęczyn

Ogród zamkowy - założony w II połowie XVIII w. obok fortyfikacji zamku założonego w I połowie XVII w., w II połowie XIX w. przekształcony, zniszczony po 1929 r.

Dawna nazwa: Ostromieczyn, Ostromęczyn

Gmina: Platerów

Położenie obiektu: wśród pól i łąk, na otwartym terenie położonym na zachód od wsi Ostromęczyn, na północ od strumienia, w zakolu drogi ze wsi Ostromęczyn do Górek

Początki założenia w Ostromęczynie sięgają lat 30. XVII wieku. W końcu bowiem wieku XVI własność na tym terenie była rozdrobniona, co odnotowuje rejestr poborowy z 1580 r.: „urodzony Piotr Skarbek przez sługę swego Pogonowskiego dał z Płosowa z włók osiadłych 22 po złotemu; z młyna jednego dorocznego, gr 12. Z Ostromęczyna, z włók 9 osiadłych po złotemu. Z Wólki, z włók osiadłych 3, po złotemu. Urodzony pan Jakub Niemiera z części stolnikowskiej z Ostromęczyna, dał z włók osiadłych 15 po zł 1. Od ogrodników rolnych 2 po gr 6, od komorniczek 7 po gr 2. Od koła dziedzicznego... Urodzony pan Mikołaj Niemiera dal z Ostromęczyna, z włók osiadłych 11 po gr 10 z pustych włók 10 po gr 10. Od ogrodników bezrolnych 2 po gr 4. Od młyna dorocznego gr 12".¹

Prawdopodobnie w wyniku skupienia rozdrobnionych działów własnościowych dobra Ostromęczyn przeszły we władanie Stanisława Niemiery [Niemiry], który zapisał w 1639 r. swojej małżonce Jadwidze z Firlejów, córce Piotra Firleja, wojewodziance lubelskiej posag na połowie dóbr swoich. Posag ten obejmował z pewnością także Ostromęczyn,² gdyż w 1646 r. jako dziedzic Ostromęczyna występuje już Stanisław Firlej z Dąbrowicy. W roku 1649 dobra te były wydzierżawione, a jako „arendator dworu" występował Łukasz Gałęzowski. Przed 1662 r. nastąpiła zmiana właścicieli dóbr, bo w tym roku jako dziedzic Ostromęczyna występuje w rejestrze pogłównego powiatu mielnickiego Jakub Krasowski, kasztelan podlaski.³ Co charakterystyczne, w wymienionych rejestrach występował za każdym razem tylko jeden właściciel dóbr, co świadczy o skupieniu w początkach XVII w. działów własnościowych Ostromęczyna w jednych rękach.

Zapewne za czasów Firlejów został wzniesiony w pobliżu wsi zamek bastionowy, wzorowany na osiągnięciach holenderskiej sztuki fortyfikacyjnej. Ta czworoboczna fortyfikacja z silnie wysuniętymi narożami otoczona była fosą. Nie znamy żadnych przekazów na temat ówczesnej zabudowy zamku i sposobów zagospodarowania terenów fortecznych. Można jedynie przypuszczać, że podobnie, jak w innych tego rodzaju zamkach, istniał tam skromny, kwaterowy ogród. Całe to założenie obronne zostało bowiem zniszczone podczas wyprawy księcia Bogusława Radziwiłła na teren południowego Podlasia w 1656 r., kiedy to straszliwie spustoszył on ziemię mielnicką. Zniszczenia były tak wielkie, że nie podjęto już odbudowy Ostromęczyna, chociaż pozostały po nim obszerne piwnice i część fortyfikacji w przyziemiach.⁴

Po raz kolejny Ostromęczyn pojawia się w źródłach dopiero w połowie XVIII w. Stanowi wówczas własność Karola Odrowąża Sedlnickiego, podskarbiego wielkiego koronnego, żonatego w Konstancją Branicką, córką Stefana Mikołaja Branickiego i siostrą Jana Klemensa Branickiego.⁵ W tym czasie Sedlnicki zakładał w pobliskich Kozieradach, przemianowanych na cześć żony na Konstantynów, imponujące założenie pałacowo-ogrodowe. Jednocześnie zamierzał, być może wzorem szwagra Branickiego, z którym pozostawał w bliskich kontaktach, urządzić w Ostromęczynie rodzaj letniej rezydencji. W celu odpowiedniego zaprojektowania tej siedziby ściągnął nawet w 1753 r. pułkownika Klemma, stale pracującego dla Branickiego. „Bywszy tu Imć Pan Obersztleitnant de Klem zważył i rozmierzył położenie rezydencji ostromęckiej. Śmiem suplikować JWPana abyś z łaskawości swojej chciał oko rzucić na projekt planty, którą Jmć Pan obersztleitnant de Klem uczyni, znam bowiem le gout superieur JWPana nad nas wszystkich, którzy mamy upodobanie w pięknych i wygodnych mieszkaniach. A zatem suplikuję JWPana abyś raczył dać ses idees nad wykształtowaniem do oka i do wygody rezydencji ostromęckiej, a że nam przyjdzie być w Boćkach, suplikuję o pozwolenie zobaczenia w Stołowaczu koni naeapolitańskich karych, abym mógł miarkować, jakie klacze do nich wyprawić wiosną".⁶

Nie zachował się projekt Klemma, jak również zniszczona została zaprojektowana przez niego kompozycja. Można jednak przypuszczać, że rozplanowano wówczas spore założenie usytuowane na południe od fortyfikacji i tarasowo opadające do stawów. Trudno jednak na podstawie zachowanych szczątków wyciągać wnioski dotyczące szczegółów jego rozplanowania.

Prawdopodobnie wkrótce po śmierci Sedlnickiego w roku 1761 Ostromęczyn zaczął popadać w ruinę. Powodem były długotrwałe, ciągnące się przez około 30 lat procesy pomiędzy jego spadkobiercami.⁷ Poza tym, obiekt został prawdopodobnie zniszczony podczas wojen napoleońskich, a zwłaszcza w czasie kampanii 1812 r., kiedy to wojska napoleońskie poczyniły znaczne szkody w dobrach nadbużańskich.⁸ Wydaje się, że po tych kampaniach w Ostromęczynie ocalało jedynie kilka zrujnowanych budynków dworskich. Domniemania te potwierdza sposób, w jaki Ostromęczyn został ukazany na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.⁹ W miejscu fortyfikacji cztery niewyraźne punkty oznaczają zapewne folwark, od którego na północ znajdowała się karczma, oznaczona literą K. Długa, prosta oś drogi przebiegającej z północnego-zachodu na południowy-wschód, łączącej dawne założenie w Ostromęczynie z kościołem w Gorkach jest być może śladem zniszczonej barokowej kompozycji.

Zapewne już na początku XIX w. Ostromęczyn został sprzedany i przyłączono go do obszernych dóbr Hruszniewskich. W roku 1866 dobra te za sumę 270 407 rubli nabyła Katarzyna Broell-Plater.¹⁰ Nowa właścicielka, wprowadzając w dobrach hruszniewskich nowe metody gospodarowania znalazła także odpowiednie zastosowanie dla dawnych fortyfikacji ostromęczyńskich i wykorzystując obszerne piwnice dawnego założenia obronnego ulokowała w nich „fabrykę serów na sposób szwajcarski". W tym czasie obszar folwarku wynosił morgów 883 (około 441,5 ha), z czego grunty orne i ogrody zajmowały morgów 706 (około 353 ha), a nieużytki i place morgów 28 (około 14 ha). Było tu 10 budynków murowanych i 16 drewnianych.¹¹

Nowa, zdecydowanie użytkowa funkcja założenia, spowodowała wprowadzenie wielu zmian. Wzniesiono wiele nowych budynków, m.in. obszerną wytwórnię serów. Ten trzykondygnacyjny obiekt usytuowano na wschód od fortyfikacji, co pociągnęło za sobą niwelację terenu tej części założenia. Przy drodze do wsi Ostromęczyn ulokowano osadę folwarczną.¹² Na południe od starych fortyfikacji wykopano dwa duże kompleksy stawów (których nie było jeszcze na Mapie Kwatermistrzostwa WP).¹³ Pewną pozostałością dawnych Klemmowskich ogrodów był niewielki teren pomiędzy stawem a południowym obramowaniem dawnej fortyfikacji (zapewne wówczas warzywnik). Całość założenia, wraz ze stawami, zajmowała obszar o powierzchni około 30 ha.

W opisanym stanie założenie przetrwało do 1915 r., kiedy to wycofujące się oddziały rosyjskie (Kozacy) zniszczyły folwark, a wyposażenie serowni wywieziono.¹⁴

Po wojnie folwark został odbudowany. Jednakże nie powrócono już do produkcji serów i folwark nastawiony był na produkcję zbożową.¹⁵ Część gruntów folwarku została w 1929 r. rozparcelowana i nabyła ją rodzina Stąporków.¹⁶ Tuż przed II wojną światową sporządzono plany dalszych parcelacji, jednakże nie zdążono ich już zrealizować.¹⁷

Założenie w Ostromęczynie na planie wykonanym w 1929 r. (fragment planu dóbr)

Oryginał w: AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, Plan dóbr Ostromęczyn w gminie Górki powiecie Konstantynowskim województwie lubelskim położonych (Pomiaru na gruncie dokonałw roku 1928 i plan niniejszy sporządził według południka magnetycznego w 1929 r. mierniczy przysięgły Aleksander Szabelski

W czasie II wojny światowej folwark objęty został powiernictwem niemieckim. Polskim zarządcą był tu wtedy Jasiukiewicz. Wprowadzono wówczas wiele niekorzystnych zmian. Między innymi usypano groble przez fosy otaczające resztki historycznych fortyfikacji i aż do końca okupacji niemieckiej drogi wchodziły na teren założenia po mostkach przerzuconych nad fosami.¹⁸

Po wojnie przeprowadzona została całkowita parcelacja gruntów folwarku. Pozostawiono tylko resztówkę o powierzchni 1 ha, którą w latach 60. podzielono pomiędzy rolników z Chłopkowa mających grunty między polami PGR Hruszniew. Parcelacja objęła wtedy także teren dawnego założenia, co pociągnęło za sobą ostateczne już zniszczenie założenia. W dawnej rządcówce zamieszkały Marianna Lanferska i Jadwiga Framczuk, a pozostała część założenia przejęli Tadeusz Szymczuk i Franciszek Tobota. Jeszcze w 1965 r. istniał tu zabytkowy sichrz,¹⁹ ale został on rozebrany razem z pozostałymi folwarcznymi zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi około 1971 r.²⁰ Po zniszczeniu większości założenia obszar, na którym zachowały się jakiekolwiek elementy dawnej kompozycji skurczył się do około 6 ha.

Do lat 80. XX w. z układu dawnego obronnego zamku, istniejącego w Ostromęczynie w I połowie XVII w., zachowały się pozostałości bastionowego narysu obwałowań ziemnych oraz część dawnych fos. Według przekazów miejscowej ludności w dawnych bastionach znajdowały się podziemne, murowane korytarze. Z barokowej fazy rozwoju założenia, przypadającej na II połowę XVIII w. przetrwały do tego czasu: droga dojazdowa do kościoła w Górkach, tarasowo opadający (w kierunku nieistniejących już stawów) teren po dawnych ogrodach, położony na południe od umocnień oraz mocno przebudowany budynek dawnej rządcówki. Z II połowy XIX w. zachowało się kilka starych drzew (m.in. kasztanowiec, jesion i 6 topól), krzyż żeliwny (w typie ustawianych przez Platerów przy wjeździe do folwarków dóbr hruszniewskich) i groble po osuszonych stawach. Jak widać dawne założenie zostało prawie całkowicie zniszczone, a najtrwalszym elementem okazał się tu siedemnastowieczny system obronny, którego fragmenty przetrwały kolejne zniszczenia i przekształcenia obiektu.²¹

W roku 1986 roślinność założenia składała się z 21 gatunków drzew i krzewów. Rosło tu tylko 31 starych drzew, z których najokazalszymi były topole. Około połowa tych starych drzew pochodziła z okresu międzywojennego lub z lat 50. XX w. Najstarsze drzewa obiektu pochodziły z nasadzeń dokonywanych około połowy XIX w. i należały do nich: kasztanowiec o średnicy pnia 85 cm, rosnący przy północnym wjeździe do wnętrza terenu fortyfikacji, jesion o średnicy pnia 80 cm, rosnący nad fosą w północno-zachodniej części założenia, 6 topól czarnych o średnicach pni 80-120 cm, z których 4 rosły przy drodze do wsi, jedna przy zachodniej granicy założenia i jedna w centrum założenia. Z II połowy XIX w. pochodziła stara wierzba o średnicy pnia 115 cm, a z końca tego stulecia 3 kasztanowce, rosnące przy zagrodzie na wschód od fortyfikacji. Rosły też na terenie założenia drzewa młode (głównie samosiewy), tworzące wraz z krzewami zarośla przy fosach i na skarpach. Młodych drzew sadzonych było tu zaledwie kilka, podobnie jak sadzonych młodych krzewów.²²

Podobnie jak i dawniej obiekt był z daleka dobrze widoczny w otwartym krajobrazie pól i łąk. Tyle że jedynie jako wzgórze otoczone nasypami obwałowań, na którym rosły nieliczne stare drzewa. Nie było już bowiem ani stawów, ani ogrodów, ani zabytkowych budynków. Z wnętrza obiektu roztaczały się dalekie widoki na wschód, zachód i południe, z których widok przez dolinę strumienia na kościół w Górkach był historycznym powiązaniem widokowym Ostromęczyna, wcześniej podkreślonym przez nieistniejącą już aleją.²³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Widok z góry na teren założenia zamkowego w Ostromęczynie - stan współczesny
Publ. www.olx.pl

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, Polska XVI wieku..., t. XVII, Podlasie, cz. 1, Warszawa 1908, regestr poborowy 1580 r. s. 67 i 77

² Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj komissijej dla razbora drevnich aktov, t. XXXIII, Wilno 1908, s. 357

³ Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, cz. 1, tablica 126, Firlejowie; Boniecki Adam, Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa 1883, s. 205

⁴ Radziwiłł Bogusław, Autobiografia, Warszawa 1979, s. 227, list Łukasza Tyborowskiego ekonoma i sługi do swego pana ks. Michała Kazimierza Radziwiłła, Biała, 18 IV 1656 „Szlachcic bardzo ciężki bo Bogusław Radziwiłł, pana podkomorzego mielnickiego [Jakuba Krasowskiego] majętności wszystkie zrabowane zostały, starty zwieziono, woły, owce pobrano, stawy pospuszczano". Wydawca T. Wasilewski ustala we wstępnie, że miało to miejsce 6 kwietnia 1656 r.

⁵ Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959, cz. 1, tablica 152

⁶ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, teka 35b, s. 5, list Karola Odrowąża Sedlnickiego do Jana Klemensa Branickiego da. 3 X 1753 r., b.m., zapewne z Ostromęczyna lub Konstantynowa

⁷ Por. Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Konstantynowie, Biała Podlaska 1980, s. 3, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Por. Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Klimczycach, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan. Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-parkowego w Mężeninie, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 190 (hasło Hruszniew)

¹¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 190 (hasło Hruszniew) oraz t. VI, Warszawa 1886, s. 693 (hasło Ostromęczyn)

¹² AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, plan dóbr Ostromęczyn, 1928/1929 (plan w materiałach nieuporządkowanych, wyłączonych z ksiąg hipotecznych)

¹³ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

¹⁴ Informacje ustne Mazurka Stanisława, zam. w Ostromęczynie

¹⁵ Informacje ustne Mazurka Stanisława, zam. w Ostromęczynie

¹⁶ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3039

¹⁷ AP Lublin, Państwowy Bank Rolny, Oddział w Lublinie, nr 10563

¹⁸ Informacje ustne Mazurka Stanisława, zam. w Ostromęczynie

¹⁹ Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X, Woj., warszawskie, z. 6, Powiat Łosicki, Warszawa 1965, s. 20 (tam też opis spichrza, bez ilustracji)

²⁰ Informacje ustne Mazurka Stanisława, zam. w Ostromęczynie; Informacje ustne Grygorczuka Stanisława, zam. w Ostromęczynie

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostromęczynie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostromęczynie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ostromęczynie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród zamkowy, OstromęczynKategoria:zamkowy