rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePawłówka

Park dworski - naturalistyczny, obwodnicowy, powstały po 1906 r.

Dawna nazwa: Rachanie Nowe

Gmina: Rachanie

Położenie obiektu: na południowym, południowo-wschodnim i południowo-zachodnim stoku wzgórza położonego na północ od wsi Pawłówka, po przeciwnej stronie rzeki Siklawy niż wieś, przy drodze ze wsi Pawłówka do Józefówki

 

Powstanie dóbr ziemskich Pawłówka (wcześniej Nowe Rachanie) związane jest z zawarciem przez Emila Redycha, byłego oficera armii austriackiej, w 1906 r. (po zwolnieniu ze służby) małżeństwa z Julią Sobieszczańską. Odkupił on bowiem w tym samym roku od ojca Julii Kwiryna Sobieszczańskiego za 60000 rubli leżące w pobliżu wsi Pawłówka grunty o powierzchni 531 morgów i 14 prętów z zamiarem urządzenia tu rodowej siedziby.1

Następnie małżonkowie zakupili opuszczony zajazd pocztowy w Józefówce, który przeniesiony został do Pawłówki i ustawiony w pobliżu projektowanego miejsca lokalizacji dworu i zabudowań folwarcznych.2 W budynku tym (istniejącym do dziś) Redychowie mieszkali do czasu ukończenia budowy dworu, który ukończono w roku 1909. Był to parterowy, drewniany budynek zlokalizowany na wypiętrzeniu terenowym na lewym brzegu Siklawy, po przeciwnej stronie doliny niż wieś. Pierwotnie mieścił 8 pokoi, kancelarię, kredens i kuchnię.3 Zachodnią elewacją zwrócony był w kierunku drogi z Pawłówki do Józefówki i stał około 50 m od jej wschodniego skraju. Rozciągały się stąd dalekie widoki na dolinę rzeki i leżącą po jej drugiej stronie wieś.

Równocześnie z budową dworu urządzano wokół niego park z obwodnicowymi drogami spacerowymi połączonymi z drogą (także mającą charakter obwodnicy) poprowadzoną po granicach kompozycji i obsadzoną żywopłotem. Do dworu prowadziły dwie aleje dojazdowe. Główna droga dojazdowa prowadziła na wzgórze od zachodu i biegła dalej ku północy, przecinając teren części gospodarczej, gdzie po obu jej stronach stały murowane i drewniane budynki. Urządzając park wycięto las rosnący tu wcześniej, pozostawiając z niego pojedyncze egzemplarze świerków i sosen, które wykorzystano komponując wnętrza parkowe otoczone grupami drzew i krzewów różnych gatunków. Kompozycje tych swobodnie rozmieszczonych grup roślinnych starano się ukształtować zgodnie z naturalistycznymi tendencjami w sztuce ogrodowej - tak, by wyglądając naturalnie były jednak piękniejsze i ciekawsze niż to, co tworzy natura. Dlatego stosowano urozmaicone zestawienia roślin i wprowadzano wiele roślin rzadkich. Aleja wiodąca od drogi Pawłówka - Józefówka kończyła się gazonem, otoczonym (jak i sama aleja) żywopłotem. Na gazonie posadzono też różne kwiaty.4

Kwiaty były bowiem pasją właścicielki. Ich hodowli i pielęgnacji poświęcała cały wolny czas. Odnosiła też w tej dziedzinie sukcesy uczestnicząc w wielu odbywających się we Lwowie konkursach.

Na północnym skraju założenia wybudowano też w tym czasie zabudowania gospodarcze części folwarcznej, stojące częściowo wzdłuż drogi przebiegającej przez tę część gospodarczą. Stały tam obora, chlewnia, stajnia z wozownią (z cegły i podpiwniczona), stodoła, magazyn (z cegły, piętrowy, z nastawką drewnianą), obora wypasowa i narzędziownia, szopa na wozy, obora i chlewnia, a na wschód od nich posadzono sad, przy którym zlokalizowano inspekty i ogrody warzywne.5 W części gospodarczej stały też 2 budynki mieszkalne.

Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 6 ha.

Redychowie mieli troje dzieci - Halinę, Tadeusza i Wandę. Halina odziedziczyła zainteresowania po matce i ukończyła szkołę ogrodniczą we Lwowie. Była też wraz z matką inicjatorką wszelkich zmian zachodzących w kompozycji parku, w którym dokonywano nowych nasadzeń także w okresie międzywojennym. Dwór i park ogrodzony był w tym czasie parkanem z drewnianych sztachet.6

W okresie międzywojennym majątek nastawiony był na hodowlę bydła rasy czerwonej, którego utrzymywano tu zawsze około 100 sztuk. Do obsługi hodowli i do innych prac gospodarczych zatrudniano na stałe 16 pracowników rolnych oraz rządcę, którym był przez dłuższy czas J. Chojnacki, były właściciel ziemski z Rosji (zmarły w Zamościu po II wojnie światowej).7

W 1925 r. rozparcelowano 38,8 ha gruntów majątku, którego ogólny obszar wynosił w tym czasie 458 morgów i 218 prętów ziemi ornej, 27 morgów i 150 prętów łąk, 3 morgi i 10 prętów terenów pod budynkami, 8 morgów i 65 prętów ogrodów, 1 morgę i 230 prętów pastwisk, 31 morgów i 215 prętów zarośli, 3 morgi i 24 pręty dróg oraz 1 morgę i 30 prętów rowów.8

We wrześniu 1939 r. właściciele Pawłówki wyjechali do Rachań, gdzie mieszkali w wynajętym od p. Piwko mieszkaniu. Po ustabilizowaniu się sytuacji wrócili do Pawłówki pod koniec października tego roku. Mieszkali tu we dworze do 1943 r., kiedy ze względu na zagrożenie atakiem UPA wyprowadzili się do Tomaszowa Lubelskiego (gdzie mieszkali przy ul. Listopadowej w mieszkaniu wynajętym od wdowy Matczyńskiej). Podczas ich nieobecności dworem i folwarkiem opiekował się rządca Chojnacki, którego nadzorował dojeżdżający z Tomaszowa Lubelskiego mąż córki właścicieli - Haliny - Erazm Słowikowski. Sytuacja taka utrzymywała się do 1944 r., kiedy to majątek przejął Państwowy Fundusz Ziemi. W 1945 r. przeprowadzono parcelację gruntów majątku.9 Po parcelacji pozostawiono resztówkę o powierzchni około 11 ha, która została przejęta przez szkołę i rolników indywidualnych.

W latach 1944-1948 we dworze zamieszkiwali przybyli z powiatu hrubieszowskiego uciekinierzy przed UPA, ale jednocześnie w części dworu funkcjonowała szkoła podstawowa. Pochodzący z tego okresu zapis w kronice szkolnej następująco opisuje stan dworu. „Budynek jest bardzo zniszczony, brak szyb i zamków w drzwiach. Szkoła początkowo zajmowała jedną izbę. Drugą przeznaczono na mieszkanie dla nauczycielki, a resztę budynku zajmowali uciekinierzy z hrubieszowskiego". Do szkoły uczęszczało 100 dzieci.10

W 1948 r. szkoła zajęła cały dwór. W roku 1955 przeprowadzono podczas wakacji jego kapitalny remont. Przeciekający dach na nowo pokryto gontem. Z północnej strony dworu wymieniono spróchniałe bale w ścianie. Poprawiono i pomalowano okna i drzwi wewnątrz budynku. Powstawiano na nowo zamki w drzwiach. W kwietniu 1968 r. Jan Matyjanka, pracownik Powiatowego Biura Geodezji w Tomaszowie Lubelskim wydzielił z Państwowego Funduszu Ziemi teren szkolny, w którego skład weszły park i sad. W tym czasie teren należący do szkoły częściowo ogrodzono siatką,11 a na terenie po rozebranych w 1947 r. budynkach obory i chlewni urządzono boisko szkolne. Kolejny remont budynku szkolnego przeprowadzono w 1971 r. Schody wejściowe do tego obiektu zostały wówczas rozebrane, a wybudowano nowe, przy których zrobiono ochronne barierki. W połowie lat 70. XX w. pokryto dwór eternitem.12

Po parcelacji majątku w 1945 r. sukcesywnie niszczone były użytkowe części założenia i teren dawnej części gospodarczej zajęły w końcu zagrody chłopskie, pastwiska i nieużytki, a większość drzew owocowych sadu usunięto.13

Użytkowany przez szkołę park w zasadzie nie był niszczony, ale na skutek braku konserwacji zarósł lasem. Poza tym młodzież zasadziła w nim sporo drzew w ramach cyklicznie ponawianych akcji, co spowodowało zatarcie dawnej kompozycji. Część starych drzew uschła więc została usunięta (co zawsze uzgadniano z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody). W sąsiedztwie dworu wzniesiono kilka szpetnych budynków, a w parku, oprócz urządzenia tam boiska, wydeptano nowe ścieżki zastępujące stare drogi spacerowe, które zanikły.14

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji obiektu przetrwały: stara droga dojazdowa wiodąca na wzgórze dworskie, dwór, budynek dawnego zajazdu pocztowego przeniesiony do Pawłówki, ruiny magazynu i stodoły, studnia z pompą, niewielka liczba starych drzew poza parkiem, resztki orzechów w sadzie i zaniedbany, zarośnięty park, którego kompozycja była, mimo przemian, nadal dość czytelna. Częściowo zachowany stylowy układ kompozycji czynił z Pawłówki cenny zabytek sztuki ogrodowej.15

W 1988 r. występowało tu 51 gatunków i odmian drzew i krzewów. Rosło tu sporo starych drzew w różnym wieku i chociaż park powstał dopiero na początku XX w., to rosło tu też kilka drzew starszych, pochodzących bądź z dawnego lasu, bądź z wcześniejszych nasadzeń przydrożnych lub przyzagrodowych. Były to: lipa o średnicy pni 92 cm, jesion o średnicy pnia 90 cm, wiąz szypułkowy o średnicy pnia 87 cm. Drzewa te pochodziły z II połowy XIX w. lub z początku wieku XX. Wszystkie pozostałe stare drzewa pochodziły z nasadzeń dwudziestowiecznych, dokonywanych w różnych latach. Były to drzewa różnych gatunków o średnicach pni od 40 do 68 cm. Młoda roślinność była bardzo liczna. Rosło tu wiele drzew sadzonych przez szkołę oraz dużo samosiewów drzew i krzewów tworzących młody las porastający większość parku. Przetrwała pewna ilość krzewów parkowych (tawuł, lilaków, leszczyn), a w sąsiedztwie dworu rosły przy drogach żywopłoty z tawuł i lilaków. Na terenie dawnego sadu zachowało się 13 starych orzechów. Spotykało się także pojedyncze stare drzewa owocowe w parku.16

Dzięki korzystnemu położeniu na stoku wzgórza i nad doliną rzeki, rozciągały się niegdyś z parku dalekie widoki na okolicę, a z zewnętrz obiekt ten był doskonale widoczny od południa, zachodu i południowego-wschodu. Można go było podziwiać ze wsi przez dolinę rzeki, skąd interesująco przedstawiały się wyeksponowany na skłonie wzgórza drzewostan parkowy oraz dwór. Po zajęciu dużej części parku przez młody las widoki z parku na dolinę rzeki zostały zasłonięte, co znacznie zmniejszyło atrakcyjność wnętrza parku. Jednak z zewnątrz park nadal wyglądał imponująco, przyciągał wzrok z daleka oraz cieszył bujną zielenią starych i młodych drzew.17

Pawłówka - dwór

Dwór w Pawłówce - stan współczesny

www.dwory.cal.pl

 

Obecnie obiekt znajduje się w rękach prywatnych.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3629, Rachanie Dwór

2 Informacje ustne Tomasza Leśniaka, byłego stangreta dworskiego

3 Informacje ustne Tomasza Leśniaka, byłego stangreta dworskiego

4 Informacje ustne Tomasza Leśniaka, byłego stangreta dworskiego; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ciołka, nr 3907, Pawłówka 1957

5 Informacje ustne Tomasza Leśniaka, byłego stangreta dworskiego

6 Informacje ustne Tomasza Leśniaka, byłego stangreta dworskiego

7 Informacje ustne Tomasza Leśniaka, byłego stangreta dworskiego

8 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3629, Rachanie Dwór

9 Informacje ustne Tomasza Leśniaka, byłego stangreta dworskiego

10 Kronika szkoły podstawowej w Pawłówce, s. 3

11 Kronika szkoły podstawowej w Pawłówce, s. 3

12 Kronika szkoły podstawowej w Pawłówce, s. 3

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pawłówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pawłówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pawłówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pawłówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Pawłówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Austriacka mapa lotnicza, około 1916 r., skala 1:200000, w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, PawłówkaKategoria:dworski