rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePerespa i Perespa Poddębie

Park dworski - krajobrazowy, powstały w XIX w. (jako część większej kompozycji o różnych funkcjach) po przebudowie i rozbudowie regularnej kompozycji o przeważających funkcjach użytkowych, jaka wykształciła się w wiekach XVI-XVIII w miejscu istniejącej od XIV lub XV wieku siedziby dworskiej

Ogród dworski - bezstylowy, powstały po 1889 r. jako część większego założenia o kilku funkcjach

Dawna nazwa: Perespa, Przispa, Przespa,

Perespa - Poddębie, Poddębie, Poddembie

Gmina: Tyszowce

Położenie obiektu: na zachód od wsi Perespa i przecinającej ją drogi do Przewala, wśród pól, na terenie dość płaskim, łagodnie opadającym do doliny rzeki Siemiochy płynącej na południe od założenia

 

Wieś Perespa (Przispa, Przespa) powstała w wyniku nadań książąt mazowieckich, którzy prawem lennym dzierżyli ziemię bełską w latach 1388-1462. W połowie XV w. należała do Doroty i Marcina Dobraczyńskich z Dobraczyna. W 1469 r. Perespa wraz z innymi folwarkami przeszła w spadku na Jadwigę i Jana Lubańskich, a po nich w 1492 r. na braci Jana i Marka Miczowskich, po czym w wyniku działów rodzinnych właścicielem został na początku XVI w. Jan Miczowski.1

Od II połowy XVI w. do drugiej połowy wieku XVIII Perespa wchodziła w skład niegrodowego starostwa  tyszowieckiego (miasto Tyszowce, wsie Mikulin, Perespa. Przewale) i kolejno wraz z całym starostwem zmieniała dzierżawców. W XVI w. byli nimi Ligenzowie i Tęczyńscy, w XVII w. Łaszczowie, a w XVIII w. Mierowie.2

Na sejmie 1768 r. starostwo tyszowieckie zamieniono z Mierami na starostwo hermanowskie (mające także 4 folwarki). W końcu XVIII w. Perespa była własnością Jana Miera, a później jego żony Marii z Tarnawskich.3

W tym czasie wyłączono Perespę z dóbr tyszowieckich i na przełomie XVIII i XIX w. znalazła się ona w posiadaniu rodziny Horodyńskich herbu Korczak. Prawdopodobnie zakupił ją Karol Horodyński, szambelan króla Stanisława Augusta, dziedzic Horodnian i Ichnatek. Po nim odziedziczył Perespę jeden z jego czterech synów - Rafał, starosta pasierbowski.4 Rafał Horodyński ufundował w 1807 r. w Perespie murowany kościół parafialny.5

W I połowie XIX w. Perespa pozostawała we władaniu Horodyńskich, najpierw syna Rafała - Andrzeja Horodyńskiego, a od 1846 r. synów Andrzeja - braci Pawła Romualda Heliodora i Lucjana Horodyńskich. Wartość dóbr Perespa wynosiła wówczas według wyceny właścicieli 66 tys. rubli srebrem.6

Horodyńscy wznieśli w Perespie przy skrzyżowaniu dróg wiejskich parterowy dwór w stylu klasycystycznym. Był on murowany z cegły, podpiwniczony (sklepienia piwnic miał kolebkowe), o rzucie w kształcie wydłużonego prostokąta.7 Na zachód od dworu usytuowane były zabudowania gospodarcze (m.in. murowane obory), natomiast na północ od dworu znajdował się park z niewielką sadzawką. Całość tej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 6,5 ha, a dodatkowo około 12 ha zajmowały stawy, jednak na skutek całkowitego jej zniszczenia wygląd parku nie jest dziś znany.

W latach 40. XIX w. Perespa Horodyńskich była zadłużona i obciążona hipoteką na rzecz Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (na sumę 136 tys. złotych polskich). Doprowadziło to do sprzedaży tego majątku w 1849 r. Ronikerom. Do 1863 r. kolejnymi właścicielami Perespy byli hr. Bronisław Roniker, a następnie jego syn Władysław.8 Główną rezydencją Ronikerów było jednak w tym czasie Czermno, gdzie prowadzili większe inwestycje.9 Perespa spadła więc do roli folwarku.

Po Powstaniu Styczniowym dobra Perespa były systematycznie parcelowane w celu zdobycia środków na pokrycie długów w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. Przed 1889 r. właścicielem częściowo rozparcelowanych dóbr Perespa był Antoni Gniazdowski.10 W 1889 r. sprzedał on Halinie z Gintowtów Głogowskiej (wdowie po Antonim Głogowskim) 160 morgów gruntów ornych z częścią zabudowań gospodarczych i siedliska w Perespie. W ten sposób wyodrębniono z dóbr Perespa folwark Poddębie (Poddembie).11

W 1891 r. pozostała część dawnych dóbr Perespa wraz z murowanym klasycystycznym dworem należała do Marii Rusieckiej, a przed 1904 r. teren pierwotnego założenia był własnością Henryka Dzierżanowskiego.12 Ta część tych dóbr nadal była parcelowana aż do rozdrobnienia. W 1903 r. większość kupili po połowie Antoni Kwieciński i Antoni Karpiński. Po nich działy ziemi odziedziczyły ich rodziny.13

Kompozycja nowszej (sąsiadującej ze starszą) siedziby w Poddębiu objęła część obszernych zabudowań gospodarczych siedziby starej. Drewniany dwór w Perespie - Poddębiu został prawdopodobnie wzniesiony zaraz po wyodrębnieniu folwarku. Wtedy też założono tu ogród ozdobny. Dwór Haliny Głogowskiej usytuowany był przy końcu wsi i zwrócony frontem na południe. Był modrzewiowy, parterowy, o rzucie prostokąta i konstrukcji zrębowej, ustawiony na podmurowaniu z cegieł i oszalowany pionowo deskami, z gankiem od frontu. Układ wnętrz miał dwutraktowy, niesymetryczny, z sienią na osi. Na wysokości okapu budynek ten obiegał płaski fryz arkadowy. Dach miał dwuspadowy, kryty gontem.14

Według rejestru pomiarowego z 1900 r. w Perespie - Poddębiu było 1115 sążni ogrodów warzywnych, 710 sążni sadów i 48 sążni ogrodu spacerowego. Do folwarku należały także 2 stawy wraz z młynem, usytuowane na południowy-zachód od dworu.15

Niewielki park zajmował teren o kształcie prostokąta i graniczył od zachodu z sadem, od północnego-zachodu z ogrodem warzywnym, a od wschodu z podwórzem gospodarczym. Ogród ozdobny otoczony był częściowo szpalerami grabowymi. Przed dworem mieściło się niewielkie wnętrze z gazonem i podjazdem, zaś na północ od dworu rosły rzędy lip, nieliczne drzewa ozdobne innych gatunków (grochodrzewy, wierzby, dęby) i grupy krzewów. Do podjazdu prowadziła łukowato biegnąca droga odchodząca od drogi wiejskiej i biegnąca obok zabudowań gospodarczych. Całość uzupełniały leżące w pewnej odległości od dworu stawy rybne wraz z młynem. Kompozycja ta zajmowała obszar o powierzchni około 6,5 ha, a dodatkowo około 6 ha zajmowały stawy.

Folwark Głogowskiej stale zmniejszał swoją powierzchnię. W związku z niespłaconymi kredytami już w 1901 r. część gruntów sprzedano na licytacji. Parcelację folwarku Poddębie prowadziło Towarzystwo Kredytowe Ziemskie16 i dokonywana ona była jeszcze w 1913 i 1928 r. Natomiast w 1932 r. Halina Głogowska uzyskała prawo do częściowej samodzielnej parcelacji. W tym czasie właścicielka ta oddała grunty folwarku w dzierżawę Stanisławowi Siechowiczowi. W wyniku dokonanej przez nią parcelacji zmieniła właściciela m.in. osada młyńska.17

Pierwotne założenie w Perespie (usytuowane na środku wsi przy skrzyżowaniu dróg wiejskich) należało w latach międzywojennych XX w. do spadkobierców Antoniego Kwiecińskiego. Ta część dawnych dóbr Perespa podlegała także przymusowej parcelacji. Ostatecznie większą część gruntów tej części zakupili w 1938 r. Elżbieta i Jan Jabłońscy.18 Dawny murowany dwór nie był zamieszkały przez właścicieli i w latach międzywojennych użytkowany był częściowo przez cerkiew prawosławną w Perespie, a częściowo jako młyn motorowy. W tym okresie zaczęto rozbierać murowane budynki gospodarcze.19

W latach 1939-1944 dwór ten został częściowo zniszczony, a zachowaną część zbliżoną do kwadratu po powierzchni 269 m2 przejęło po 1944 r. Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej. W latach 70. XX w. budynek ten był częściowo użytkowany przez Bank Spółdzielczy, Bibliotekę Wiejską i jako sala do zabaw ludowych. W świetle ekspertyzy wykonanej w 1976 r. budynek ten „w 85% nie nadawał się do remontu". Został on ostatecznie rozebrany na początku lat 80 XX w.20 Teren dawnego siedliska dworskiego (parku i części gospodarczej zajęły pola uprawne, łąki, zagrody chłopskie i inne zabudowania wiejskie.

Folwark Poddębie wyszedł obronną ręką z lat II wojny światowej i z uwagi na niewielką powierzchnię nie podlegał reformie rolnej. Po śmierci Haliny Głogowskiej folwark ten odziedziczyli jej synowie, kolejno Edward i Stefan Głogowscy. Stefan Głogowski wyprzedawał sukcesywnie ziemię, a w 1973 r. sprzedał 30 arów parku ozdobnego wraz z dworem Adolfowi Lizakowi.21 W 1981 r. Adolf Lizak z uwagi na zły stan techniczny tego dworu rozebrał go i sprzedał. Teren dawnego parku, z którego usunięto część suchych już starych drzew, służył jako pastwisko. Usunięto drzewa owocowe z dawnego sadu i rozebrano w latach 70. dwa ostatnie budynki z dawnej części gospodarczej (murowaną oborę i drewnianą stodołę). Na terenie dawnego dziedzińca gospodarczego powstała natomiast zagroda właścicieli.

Dawne stawy dworskie uległy po II wojnie światowej znacznej dewastacji, część z nich wyschła, a pozostałe zarosły szuwarami. Rozebrano też stary młyn.22

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji pierwotnej siedziby dworskiej w Perespie (położonej w sąsiedztwie drogi do Przewala) przetrwał jedynie niewielki staw położony na terenie dawnego parku. Także kompozycja Poddębia uległa prawie całkowitemu zniszczeniu. Przetrwały z niej tylko: fundamenty dworu, około 20 starych drzew na terenie ogrodu ozdobnego, ślad po oborze, ślad drogi rozdzielającej dwie siedziby dworskie, droga ze wsi i zarośnięte szuwarami stawy.23

W roku 1988 na terenie obiektu występowało 11 gatunków drzew i krzewów zgrupowanych w otoczeniu fundamentów dworu w Perespie - Poddębiu. Większość z rosnących tam starych drzew pochodziła sprzed 1939 r. lub z lat już powojennych. Były to graby, grochodrzewy, dąb, 3 lipy, wierzba i grusza o średnicach pni od 32 do 50 cm. Starsze były tylko 3 lipy o średnicach pni 60, 74 i 78 cm, kasztanowiec o średnicy pnia 72 cm oraz wierzba krucha o średnicy pnia 89 cm (chora). Drzewa te posadzono w II połowie XIX w. lub na początku wieku XX. Rosły też w Poddębiu nieliczne młode drzewa (graby, grochodrzewy, świerk, wiąz, grusza), przy czym wiąz i część młodych grabów nie była w najlepszym stanie zdrowotnym. Poza ogrodzonym terenem dawnego ogrodu ozdobnego rosły tu tylko 4 topole czarne posadzone po II wojnie światowej, szpaler młodych grabów (przy drodze oddzielającej niegdyś starszą siedzibę dworską od młodszej) oraz na wschód od ogrodu ozdobnego grochodrzew o średnicy pnia 44 cm (w złym stanie) i młoda jabłoń przy rowie. Nie rosły tu żadne krzewy ozdobne ani owocowe.24

Niegdyś położone wśród pól ogrody dworskie musiały mimo położenia na dość płaskim terenie być z daleka dobrze widoczne. Do lat 80. XX w. pozostały z nich jedynie szczątki, toteż funkcje obiektu w krajobrazie były niewielkie, chociaż grupa starych i młodych drzew rosnących na terenie dawnego ogrodu ozdobnego Poddębia wyraźnie wyodrębniała się z otoczenia i była dobrze widoczna od wschodu, zachodu i południa. Mimo dobrej ekspozycji, a nawet pewnej malowniczości, grupa ta nie odgrywała jednak w krajobrazie większej roli.25

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wskutek fundacji śp. Aleksandra hr. Stadnickiego, Lwów 1906, t. XIX, s. 344, 404, 406, 412 i 414

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 728 oraz t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 439-440; Szczygieł Ryszard, Tyszowce w latach 1648-1661 [w:] Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 1(7), marzec 1886; Źródła dziejowe. Polska XVI w., t. XVIII, cz. 1, Warszawa, s. 245

3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 728

4 Boniecki Adam, Herbarz polski, t. VII, Warszawa 1904, s. 351-351

5 Diecezja lubelska. Informator historyczny i administracyjny, Lublin 1985, s. 354

6 AGAD, KRSW, dobra ziemskie, nr 6559, k. 191

7 Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982, s. 41-42

8 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, majątek Perespa (1854-1863), nr 41, s. 3-26

9 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, Czermno 1823-1903, nr 7 i 8

10 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, Perespa 1898-1912, nr 42, s. 8-9

11 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne, majątek Poddębie, nr 420

12 Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982, s. 41-42

13 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, Perespa 1898-1912, nr 42, s. 9-11

14 Urbankowski M., Górski W., Inwentaryzacja pomiarowa i opisowa. Perespa woj. Lubelskie pow. Tomaszów Lubelski d. dwór folwarczny, PKZ Warszawa 1971, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne majątku Poddębie, nr 420

16 Warszawskij Wiestnik, nr 67, 9(22), marzec 1901

17 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne majątku Poddębie, nr 420

18 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, Perespa 1898-1912, nr 42, s. 251 i kolejne

19 Informacje ustne Lizaka Wacława, zam. w Perespie

20 Nowak Z., Kosztorys budowlany na remont d. Popówki w Perespie, Tomaszów Lubelski 1963, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu; Chojnacki R., Kostrubek A., Dokumentacja techniczna. Inwentaryzacja techniczna budynku b. dworu we wsi Perespa, Zamość 1976, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

21 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne majątku Poddębie, nr 420

22 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założeń dworsko-ogrodowych w Perespie i w Perespie - Poddębiu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

23 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założeń dworsko-ogrodowych w Perespie i w Perespie - Poddębiu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

24 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założeń dworsko-ogrodowych w Perespie i w Perespie - Poddębiu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

25 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założeń dworsko-ogrodowych w Perespie i w Perespie - Poddębiu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VII, sekcja IX

Mapa sztabowa Polski, WIG, Warszawa 1936, skala 1:100000, pas 46, słup 37, kwadrat Tyszowce

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, park dworski, Perespa, Perespa PoddębieKategoria:dworski