Pietkowo - Gabrysin

Ogród folwarczny – regularny, użytkowy, wzbogacony o naturalistyczne kompozycje roślinne, powstały prawdopodobnie po 1815 r. obok skrzyżowania promieniście rozchodzących się dróg , przekształcony w II połowie XIX w.

Dawna nazwa: Gabrysin

Gmina: Poświętne

Położenie obiektu: w terenie otwartym, w sąsiedztwie wsi, u zbiegu promieniście rozchodzących się alei, około 1 km od kościoła i rezydencji pietkowskiej Starzeńskich

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Gabrysinie - stan z 1988 r.
Plan sposrządzony dla potrzeb Katalogfu parków i ogrodów zabytkowych województwa białowstockiego z 1988 r.

Folwark nazwany w II połowie XIX w. Gabrysinem na cześć Anny Gabrieli, córki właściciela dóbr pietkowskich Kazimierza Starzeńskiego, zawsze należał do dóbr pietkowskich (zob. Pietkowo), a został prawdopodobnie założony po ustanowieniu w 1815 r. granicy państwowej między Imperium Rosyjskim a Królestwem Polskim na Lizie, co powodowało oddzielenie rezydencji i 726 ha gruntów położonych w granicach Imperium Rosyjskiego od kościoła, wsi, nowozakładanego „miasteczka” i pozostałych gruntów majątku Pietkowo, które leżały w Królestwie Polskim. Folwark ten miał obsługiwać tę część majątku, która pozostała w Królestwie Polskim.¹

Folwark usytuowano w odległości około 1 km od kościoła i tyleż od pałacu, na innym wzgórzu, przy skrzyżowaniu dróg z Wilkowa do Pietkowa oraz z Wólki Pietkowskiej do Poświętnego, gdzie jeszcze w XVIII w. ustawiona została wysoka na około 4m, murowana kapliczka w formie latarni zmarłych. Do tego skrzyżowania doprowadzono też w XVIII w. inne drogi – prowadzącą od pałacu do cegielni położonej w lesie Zwierzyniec oraz prowadzącą z folwarku Łukawica do folwarku Turek. Powstało w ten sposób, znane także z innych obiektów tego okresu, (zob. Jeżewo, Łukawica, Siemiatycze, Białystok, Boćki, Krynki), skrzyżowanie promieniście rozchodzących się ośmiu dróg, które zostały obsadzone drzewami. Miała to być część klasycystycznej kompozycji podnoszącej splendor siedziby Kuczyńskich w Pietkowie (którzy byli właścicielami Pietkowa w II połowie XVIII w. do 1798 r.).²

W 1798 r. Pietkowo zakupił od Dominika Kuczyńskiego Michał Hieronim Starzeński ze Strabli, ożeniony z Anną Barbarą z Kuczyńskich.³ W roku 1823 dokonany został podział dóbr pomiędzy jego synów⁴, który zapoczątkował podział rodu Starzeńskich na dwie gałęzie – Pietkowską i Strabelską. Pietkowo otrzymał wtedy Józef Starzeński, a Strablę Maciej Ignacy Starzeński.

Za czasów Dominika i Józefa Starzeńskich, po 1815 r. u zbiegu promieniście rozchodzących się dróg został ulokowany nowy folwark, doskonale widoczny z dworu w Pietkowie, którego budynki gospodarcze wzniesione zostały obok osiemnastowiecznej kapliczki stojącej na rozdrożu, zaś dwór rządcy i regularny ogród użytkowy umieszczono po przeciwnej stronie drogi do Poświętnego. Kwatery ogrodu otoczono szpalerami drzew ozdobnych, a w sąsiedztwie dworu rządcy posadzono krzewy ozdobne.

Józef Starzeński, żonaty najpierw z Teofilą Morawską a powtórnie z Karoliną Benkinówną, z pierwszego małżeństwa Szczepanowską, zmarł jako więzień stanu w 1830 r. pozostawiając kilkoro dzieci – Michała (dziedzica Nowodworów koło Ciechanowca), Henryka (dziedzic Klukowa), Kazimierza (dziedzica Pietkowa i Łukawicy) i Zofię, zamężną za Adamem Ronikerem. Kazimierz Starzeński (ur. w 1816 r., zm. w 1899 r.), ożeniony był w 1842 r. z Zofią hr Ożarowską.⁵ Jeszcze za jego życia majętność została podzielona pomiędzy jego dwie córki – Marię, niezamężną, która otrzymała część z Marynkami i Annę Gabrielę, żonę Józefa hr Komara, która otrzymała m.in. Pietkowo. Po jej śmierci Pietkowo przechodzi na Elżbietę z Komarów Krasicką (ur. w 1874 r., zm. w Warszawie 1943 r.), która zarządzała Pietkowem wspólnie z synem Witoldem (ur. w 1902 r. w Pietkowie, zm. w 1982 r. w Argentynie), który w okresie międzywojennym był oficerem 7 Pułku Ułanów Lubelskich im. Gen. K. Sosnkowskiego, a w 1939 r. uczestnikiem kampanii wrześniowej, następnie jeńcem obozu w Murnau (w latach 1939-1945), oficerem łącznościowym Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie przy Dowództwie Francuskich Sił Okupacyjnych w Austrii ( w latach 1945-1946).⁶

W II połowie XIX w., za czasów Kazimierza Starzeńskiego Gabrysin został częściowo przebudowany i uformowano wtedy jego ostateczny kształt. W części gospodarczej wzniesiono nowe, obszerne budynki, w tym w końcu XIX w. dwukondygnacyjny magazyn stojący jeszcze w końcu lat 80. XX w. na wzgórzu obok kapliczki, w którego szczycie umieszczono inskrypcję „WB 1894 R”. Oprócz magazynu przy dziedzińcu gospodarczym wzniesiono od północnego-zachodu stodołę, a od południowego-zachodu obory. Magazyn ten przeznaczony był do gromadzenia płodów rolnych na potrzeby uruchamianej wówczas w Pietkowie gorzelni. Dwór zbudowany z drewna ustawiony był równolegle do drogi z Topczewa do Poświętnego, kalenicowo w stosunku do dziedzińca gospodarczego. Zarówno część gospodarczą, jak i mieszkalno-ogrodową otaczał drewniany parkan. Wydzielono też wtedy z dawnego ogrodu użytkowego część ozdobną. Pozostawiono tam już istniejące szpalery przy granicach i aleje przy drogach (które uzupełniono młodymi drzewami), ale we wnętrzu ogrodu ozdobnego dokonano nowych nasadzeń w duchu naturalistycznym. Pry dworze od strony południowej i północnej posadzono lipy, jesiony, robinie oraz krzewy karagany syberyjskiej i lilaków pospolitych. Ten ogród ozdobny w Gabrysinie stanowił część wprowadzonej w XIX w. w Pietkowie rozległej, wieloczęściowej kompozycji krajobrazowej, związanej z rezydencją, ale obejmującej także folwark. Jego satelitarny względem rezydencji ogród zamykał jedną z osi widokowych wybiegających z Pietkowa i był miejscem odwiedzanym podczas spacerów i przejażdżek.⁷

Na początku XX w., w związku z trudnościami finansowymi rodziny Komarów rozwój folwarku został zahamowany. W okresie międzywojennym założenie nie ulegało zasadniczym zmianom, ale rozebrano tu niektóre budynki gospodarcze, a ogród został zapewne zaniedbany.

Podczas II wojny światowej zniszczony został dwór gabrysiński, a po 1944 r. folwark rozparcelowano.⁸ W ozdobnej części ogrodu wzniesiono następnie drewniany budynek szkoły podstawowej, która w latach 80. XX w. wznosiła tam nowy, obszerny, murowany budynek szkolny. Do tego czasu z kompozycji ogrodu ozdobnego zachowała się część nasadzeń pełniących wówczas funkcję zieleni przyszkolnej. Roślinność tego zieleńca była dość urozmaicona, tak pod względem wieku, jak i składu gatunkowego, jednak po przekształceniach pierwotna kompozycja stała się tam zupełnie nieczytelna, a roślinność zubożała. Łącznie występowało wtedy na terenie założenia tylko 17 gatunków drzew i krzewów. Najstarszymi drzewami obiektu były 3 klony z początku XIX w. (o średnicy pni 90-100 cm), rosnące nieopodal szkoły i wierzba o średnicy pnia 105 cm, rosnąca w szpalerze przy drodze do wsi. Dawne aleje przy promienistych drogach zostały w większości usunięte, a starodrzew utrzymał się tylko przy drodze do wsi Pietkowo, gdzie rosną stare lipy z I połowy XIX w. oraz przy granicach ogrodu gabrysińskiego. W 1985 r. rósł jeszcze dziewiętnastowieczny szpaler topól berlińskich przy drodze do Wólki Pietkowskiej (o średnicy pni 75-110 cm). Z części gospodarczej przetrwał piętrowy magazyn. Zachowała się także, jako ważny punt widokowy, stojąca u zbiegu dróg kapliczka. Pozostały obszar części gospodarczej zajęło wyrobisko żwiru.⁹

Widok na ogród folwarczny i gospodarczą część założenia w Gabrysinie z drodi do Wólki Pietkowskiej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2014

W końcu lat 80. XX w. teren ogrodu w Gabrysinie nadal był związany widokowo ze wsią i z parkiem w Pietkowie i był jednym z istotnych elementów krajobrazowego założenia towarzyszącego rezydencji pietkowskiej. Prezentującym się w krajobrazie dość atrakcyjnie, także ze względu na swoje położenie u zbiegu dróg.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AGAD, Metryka Koronna - Księgi Kanclerskie, nr 89, cz. II, s. 72-74: AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 3137, k. 13-14v; Sigillata 37, f. 39; Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, nr 5991, t. IV, z. 5, k. 13v; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 102

² Jemielity W., Schematyzm jubileuszowy diecezji łomżyńskiej 1825-1975, Łomża 1975, s. 165-166; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Pietkowie, Białystok, 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

^{3 16} Ośrodek Dokumentacji Zabytków Warszawa, Teki Glinki, 411, s. 1

⁴ Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, nr 6404. IV, k. 190v

⁵ Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, nr 6754. II; Inskrypcje na grobowcu rodziny Starzeńskich na cmentarzu grzebalnym w Pietkowie

⁶ Inskrypcje na tablicach epitafijnych rodzin Starzeńskich i Krasickich we wnętrzu kościoła parafialnego w Pietkowie

⁷ Topogrficeskaja Karta Grodenskoj guberni. b.m. 1856. Ispravl. Po rekognescirovke 1865 i 1866 g., Skala 1:126000; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Korneluk Anna, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Gabrysinie, Białystok, 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 112, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁸ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 3

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Korneluk Anna, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Gabrysinie, Białystok, 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 112, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Karte des westlichen Russlands. Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss. Landes-Aufnahme. b.m. Druck 1915, Skala 1: 100000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Pietkowo-Gabrysin, Gabrysin, józef maroszekKategoria:folwarczny