Piszczac

Ogród dworski - powstały w XVI w. na miejscu piętnastowiecznej siedziby dworskiej, w XVII w. zutylitaryzowany, w II połowie XIX w. przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Piszczac

Gmina: Piszczac

Położenie obiektu: na otwartym terenie, na południe od miasta Piszczac, przy drodze do kościoła w Piszczacu

Dwór w Piszczacu założono zapewne w XV wieku podczas kolonizacji ziem dawnego starostwa brzeskiego. W roku 1500 w Piszczacu ufundowano kościół i zapewne w tym samym czasie założono miasto na prawie niemieckim.¹ Dwór pełnił rolę siedziby klucza dóbr królewskich otoczonych rozległymi posiadłościami bialskimi Radziwiłłów. Już wówczas istotną rolę odgrywała droga łącząca kościół w mieście z dworem, stanowiąca jednocześnie długą oś widokową, która, sądząc z późniejszych przekazów kartograficznych, była również główną osią kompozycyjną założenia dworsko-ogrodowego. Dzieliła ona ogród dworski na dwie, prawie kwadratowe części. Zarówno porządek kompozycyjny miasta, jak i ogrodu, skłaniają do przypuszczeń, że w XVI wieku istniała w Piszczacu istniała renesansowa ogrodowa kompozycja ozdobna, sąsiadująca z zabudowaniami dworskimi i ogrodami użytkowymi.²

W końcu XVII w. Piszczac przeszedł w ręce Radziwiłłów, z których Anna ufundowała w roku 1731 nowy, drewniany kościół wzniesiony na miejscu poprzedniego.³ Przejęcie Piszczaca przez Radziwiłłów spowodowało, że przestał on już być ośrodkiem dóbr królewskich i spadł do rangi jednego z folwarków podporządkowanych administracji w Białej. Zahamowało to rozwój miasta i spowodowało przekształcenie założenia dworskiego nadające mu bardziej utylitarny charakter.

Prawdopodobnie w II połowie XVIII w. Piszczac ponownie przechodzi we władanie królewskie, ale założenie nadal pozostało folwarkiem podporządkowanym funkcjom gospodarczym. Na mapie z 1820 r. przedstawiony jest on w formie dwóch prostokątów, z których południowy, przecięty drogą na osi kościoła, zaznaczono jako ogród graniczący od południa ze strumieniem. Północny prostokąt przylegał do drogi wiodącej z Latarkowa i stały na nim trzy budynki opisane jako dwór. Można przypuszczać, że pozostają część tego prostokąta zajmowały ogrody użytkowe.⁴

Nieco odmienny obraz założenia przedstawiała mapa wykonana w 1839 r. Ogród jest tam nadal przecięty drogą do kościoła, która obsadzona została aleją, natomiast przybyło zabudowań, które zlokalizowano na zachód, północny-zachód i południowy-zachód od ogrodu.⁵

Przed 1847 rokiem Piszczac przechodzi w ręce prywatne.⁶ W roku 1856 nastąpiło oddzielenie majątku Piszczac od miasta Piszczaca,⁷ co nie spowodowało jednak zasadniczych zmian w rozplanowaniu założenia. W dalszym ciągu istniała też aleja łącząca ogród z kościołem.

Prawdopodobnie w II połowie XIX w. wzniesiono w obrębie założenia murowany dwór usytuowany frontem na zachód, a przed dworem urządzono kolisty podjazd, który otoczono nasadzeniami ozdobnymi.⁸ Na wschód od dworu mieścił się obszerny sad, zajmujący większość terenu dawnego ogrodu. Sad ten otoczony był od wschodu, zachodu i północy szpalerami drzew, a od południa przylegał do otoczonej rowami z wodą i stawem wyspą, pozostałą prawdopodobnie z wcześniejszego układu kompozycyjnego. Ta porośnięta roślinnością wyspa oglądana być mogła ze sztucznie usypanego wzgórza widokowego, położonego na północny-zachód od niej. Na północ od sadu, a na wschód od drogi do kościoła stały zabudowania gospodarcze. Inne budynki gospodarcze ulokowane były na zachód od dworu i sadu. W opisanym stanie założenie przetrwało w I wojny światowej.⁹

W roku 1893 dobra Piszczac liczyły ogółem 155 dziesięcin 1077 sążni, a w tym ogrodów owocowych 4 dziesięciny 1485 sążni, gruntów ornych 106 dziesięcin 91 sążni, łąk 21 dziesięcin 3241 sążni, pastwisk 9 dziesięcin 1466 sążni, zarośli 6 dziesięcin 302 sążni, wód 406 sążni, granic, rowów, wygonów 1 dziesięcinę 7 sążni.¹⁰

W roku 1904 majątek nabył Józef Gron, który władał nim do 1 kwietnia 1921 r.¹¹

W czasie działań wojennych 1915 r. zniszczeniu uległy murowany dwór oraz część zabudowań gospodarczych.¹²

Po wojnie Józef Gron sprzedał dobra Stanisławowi Dobaczewskiemu za sumę miliona marek.¹³ Nowy właściciel rozebrał ruiny dworu oraz budynków gospodarczych i przystąpił w 1930 r. do parcelacji majątku. Do roku 1931 zostały rozparcelowane wszystkie grunty, łącznie z terenem założenia, który nabyli Władysław Kamiński i Konstanty Gryciuk. Chłopi ci rozebrali resztę zabudowań dworskich oraz wycięli sady i znaczną część roślinności ozdobnej. Wznieśli za to swoje zagrody. Doprowadziło to do tego, że z wcześniejszej kompozycji założenia zachowały się tylko skromne szczątki.¹⁴ W roku 1983 właścicielami terenu siedliska dworskiego byli Władysław Kamiński i Stefan Gryciuk.

W latach 80. XX w. można było jeszcze odczytać dawne granice ogrodów. Poza tym, z elementów szesnastowiecznych zachowały się droga wyznaczająca oś dwór - kościół i droga w kierunku Latarkowa. Z elementów dziewiętnastowiecznych przetrwały granice dawnego sadu, stare drzewa przy tych granicach oraz dwie drogi ziemne równoległe do północno-wschodniej i południowo-zachodniej granicy sadu. Z niewiadomego czasu pochodziły wyspa otoczona rowem, staw przy niej i wzgórze widokowe. Być może były one wcześniejsze niż dziewiętnastowieczne i pozostawiono je podczas dziewiętnastowiecznej przebudowy założenia. Ale równie dobrze mogły powstać dopiero z XIX wieku. Z elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. nic się nie zachowało, a miejsce ówczesnej kompozycji zajęły pola uprawne, zagajniki, zarośla i nowe zabudowania zagród chłopskich. Po dworze i innych budynkach pozostały tylko niewyraźne ślady w postaci gruzów, nielicznych drzew i rozrośniętych krzewów.¹⁵

W roku 1983 na terenie założenia występowały 32 gatunki drzew i krzewów. Najstarszym drzewem był dąb szypułkowy, rosnący przy granicy sadu, mający 100 cm średnicy pnia i pochodzący z I połowy XIX w. lub być może z końca wieku XVIII. Zachowało się też kilka drzew z I połowy wieku XIX - lipa drobnolistna o średnicy pnia 90 cm (przy wschodniej granicy dawnego sadu), 2 dęby o średnicach pni 80 i 85 cm (rosnące w sąsiedztwie wzgórza widokowego), lipa o średnicy pnia 85 cm (także rosnąca w sąsiedztwie wzgórza widokowego). Oprócz tego rosły w Piszczacu drzewa posadzone w II połowie XIX w. (lipy, dęby i jesiony) o średnicach pni 60-80 cm. Pozostałe stare drzewa pochodziły z nasadzeń dokonywanych na początku XX w. lub w okresie międzywojennym. Młode drzewa, w większości samosiewy, grupowały się - tak samo jak stare - na obrzeżach dawnego sadu, na wyspie, a także w otoczeniu miejsca lokalizacji dworu. Obok młodych drzew mogły też rosnąć krzewy tworząc naturalne grupy i zarośla.¹⁶

Skrajna dewastacja i szczątkowy stan zachowania dawnej kompozycji spowodowały, że obiekt już nie pełnił w krajobrazie żadnej szczególnej roli. Z daleka widoczne tu były jedynie pozostałości szpalerów otaczających dawny sad oraz grupy zieleni na wyspie i w sąsiedztwie miejsca, w którym stał dwór. Nie tworzyły jednak one żadnej zwartej kompozycji i mogły uchodzić za grupy leśne lub nasadzenia śródpolne.¹⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 67; Miasta polskie w tysiącleciu, t. I, warszawa 1965, s. 725

² AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 300-4, Mappa miasta Piszczaca oraz klucza... z około 1820 r.

³ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 67

⁴ AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 300-4, Mappa miasta Piszczaca oraz klucza... z około 1820 r.

⁵ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VII

⁶ AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 47, Plan regulacyjny miasta prywatnego Piszczac, ok. 1847

⁷ AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 48, Plan granicy pomiędzy dobrami a miastem Piszczac, 1856

⁸ Informacje ustne Gryciuka Stefana, zam. w Piszczacu

⁹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 5871, Plan gruntów maj. Piszczac A, około 1931

¹⁰ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2615, Plan parcelacji maj. Piszczac A, 1930 (100ha)

¹¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2615, Plan parcelacji maj. Piszczac A, 1930 (100ha)

¹² Informacje ustne Gryciuka Stefana, zam. w Piszczacu

¹³ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2615, Akta parcelacji maj. Piszczac A, 1930

¹⁴ Informacje ustne Gryciuka Stefana, zam. w Piszczacu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolonii Piszczac, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolonii Piszczac, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolonii Piszczac, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, PiszczacKategoria:dworski