Planta

Ogród dworski - bezstylowy, powstały w latach 80. i 90. XIX w. na miejscu folwarku założonego przed 1795 r., w latach 30. XX w. rozbudowany

Dawna nazwa: Planta

Gmina: Wohyń

Położenie obiektu: na płaskim terenie, w oddaleniu od innych miejscowości, przy zbiegu pięciu lokalnych dróg, wśród pól i na zachód od większych kompleksów leśnych

W czasach staropolskich teren, na którym położona jest Plant wchodził w skład starostwa wohyńskiego w województwie podlaskim.¹ Jednakże ani rejestry poborowe, ani lustracje królewszczyzn nie wymieniają miejscowości o takiej nazwie. Również Mappa duktów... miasta JKMci Wohynia... z roku 1753 nie odnotowuje istnienia Planty. W miejscu, w którym w późniejszych czasach założono folwark, są na tej mapie widoczne jedynie rozdroże pięciu dróg i umieszczone przy nim kamienie graniczne.² Rozdroże to znajdowało się w głębi obszernych lasów, które w tych czasach porastały teren między Wohyniem, Derewiczną i Kopiną.

Za to na mapie województwa podlaskiego Karola de Perthees z 1795 r. zaznaczona jest już Planta jako „Dwór Planta Nowa".³ Zatem już sama ta nazwa wskazuje na krótki okres istnienia założenia.

Jak zatem widać, folwark Planta został założony w II połowie XVIII w. (pomiędzy 1753 a 1795 rokiem) w ramach wewnętrznej kolonizacji starostwa wohyńskiego. Najwcześniejsza znana wzmianka historyczna o tym obiekcie pochodzi w 1821 r., kiedy to dobra Planta wraz z folwarkiem Planta, wsie Rudno i Osowa oraz dochody z miasta Wohynia otrzymał Stanisław Kostka, hr. ordynat Zamoyski, senator, wojewoda, prezes Senatu Królestwa Polskiego w drodze zamiany jako wynagrodzenie z tytułu „odstąpionego na twierdzę krajową dziedzicznego miasta Zamościa, podług urzędownie zeznanego aktu zamiany z dn. 30 stycznia 1821 r. od rządu Królestwa Polskiego upoważnionego przez dekret Najjaśniejszego Pana d. 25 Listopada w Opawie zapadły".⁴

Jak wynika z powyższego opisu, Planta była wówczas folwarkiem na tyle znaczącym, że zlokalizowano tu ośrodek dóbr. Mimo to, wobec braku przekazów ikonograficznych lub kartograficznych, jesteśmy skazani na domysły co do rozplanowania tego folwarku w tym czasie. Dysponujemy bowiem jedynie bardzo ogólnym schematem zamieszczonym na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. Na mapie tej założenie w Plancie przedstawione zostało jako regularny równoległobok, którego bok południowy i częściowo wschodni obiega alejowo obsadzony trakt Wohyń - Planta - Rudno - Jabłoń. Wjazd do założenia usytuowany był na jego wschodniej granicy, a uregulowanie tej i innych dróg w okolicy oraz ich obsadzenie alejami nastąpiło po 1820 r., kiedy to Piotr Strzyżowski, właściciel pobliskiego Jabłonia, został komisarzem drogowym powiatu radzyńskiego - „Skutkiem niezmordowanej jego działalności, zachęty i przykładu, wszystkie drogi cienistymi obsadzone drzewami, ale najbardziej pod tym względem odznacza się Jabłoń".⁵

Inna droga - do Przegalin - wybiegała z północnej granicy założenia w Plancie i na odcinku od folwarku do lasu również była obsadzona aleją. Na osi tej drogi znajdował się obszerny budynek, zapewne dwór. Spore wnętrze założenia, ograniczone jakimś ogrodzeniem, musiały zajmować zabudowania gospodarcze oraz warzywniki i sady, a być może także nasadzenia ozdobne w najbliższym sąsiedztwie dworu. Prawdopodobnie z okresu, gdy Planta znajdowała się w rękach Zamoyskiego pochodził drewniany dwór usytuowany w sąsiedztwie osi drogi do Przegalin.⁶

Miejsce lokalizacji Planty nie było przypadkowe. Jego wybór podyktowany był nie tylko względami użytkowymi, ale też tym, że miejsce to nadawało się do skomponowania wieloosiowego, klasycystycznego układu kompozycji założenia (a wieloosiowość ta była czytelna jeszcze w latach 8-0. XX w.), pokreślonego promienistym układem dróg dojazdowych oraz alei i szpalerów.

W roku 1837 dobra Planta otrzymała w spadku córka Stanisława Zamoyskiego Eliza Elżbieta z Zamoyskich Brzozowska.⁷ Po jej śmierci Plantę objęli we współwładanie jej synowie Stanisław Karol Józef, Jan Tadeusz Adam i Karol Brzozowscy.⁸ W następnych latach doszło do dalszego rozdrobnienia udziałów we władaniu Planty pomiędzy potomków Elizy Elżbiety z Zamoyskich, tak że każdy z nich posiadał 1/24 całości dóbr. W roku 1882, po spłaceniu wszystkich współwłaścicieli jedynym posiadaczem Planty stał się Jan Tadeusz Adam Brzozowski. W tym czasie ogólny obszar folwarku wynosił 1160 morgów (około 580 ha).⁹

Można przypuszczać, że długi okres czasu podczas którego Planta znajdowała się w posiadaniu Jana Tadeusza Adama Brzozowskiego (od 1882 do 1911 r.) był czasem, w którym nastąpiła gospodarcza modernizacja majątku, wymuszana zresztą przez zmiany stosunków ekonomicznych na wsi polskiej po uwłaszczeniu. Pewnie modernizacji takiej towarzyszyły także jakieś zmiany kompozycji założenia. Prawdopodobnie w tym czasie teren założenia został osuszony i wykopano tam dwa stawy. Wzniesiony też został murowany dwór i wybudowano zespół murowanych budynków gospodarczych - spichrz, wozownię, stajnię, oborę, cieplarnię, kuźnię i stelmasznię, a także owczarnię, oborę i zespół pięciu drewnianych czworaków.¹⁰ Zmienił się również kształt założenia, które zajęło teren o kształcie prostokąta, którego południowo-wschodni narożnik został ścięty przez trakt Wohyń - Jabłoń, natomiast przy północno-zachodnim narożniku prostokąt ten powiększono o trójkąt odpowiadający przeciwległemu ścięciu. Zachodnią część założenia stanowił obszerny, prostokątny sad, przy którego wschodniej granicy usytuowane były dwa dwory - stary i nowy. Część południową zajmował staw. Przed wschodnią elewacją dworów (w przypadku starego dworu była to elewacja boczna) biegła droga dzieląca założenie na część zachodnią - ozdobną z dworami i sadem - oraz wschodnią - gospodarczą. Droga ta wiodła w kierunku północnym do Przegalin, a w kierunku południowym do Zabłocia i Kopiny.

W części gospodarczej większe zabudowani (stajnia, obora, owczarnia, wozownia) stały wzdłuż północnej, wschodniej i południowej granicy założenia, zaś mniejsze (kurnik, parnik, dom ogrodnika, chlew i cieplarnia), a z większych stodoła i spichrz, grupowały się wokół obszernego, ośmiobocznego stawu. Tworzył się w ten sposób obszerny dziedziniec gospodarczy, który był częściowo zadrzewiony.

Nieco na wschód od właściwego założenia, przy południowej pierzei drogi do Jabłonia usytuowany był zespół czworaków. Zapewne to ich mieszkańcy ufundowali kapliczkę z figurą Chrystusa, wzniesioną na przełomie XIX i XX w.

W ukształtowanym w końcu XIX w. układzie przestrzennym Planty trudno się dopatrzeć jakichś cech stylowych. Całość ówczesnej kompozycji wydaje się raczej podporządkowana względom użytkowym.

W roku 1911 Jan Brzozowski sprzedał Plantę Włodzimierzowi Światopełk-Czetwertyńskiemu, który od ożenku w 1872 r. z Marią Wandą z Uruskich, dziedziczką Milanowa¹¹ powiększył swe dobra w jego okolicy (m.in. w 1878 r. nabył Suchowolę).¹²

Nowy właściciel, skupiający obszerne dobra w najbliższej okolicy Planty, dążył do ich powiązania systemem dróg wysadzanych alejami. Takie aleje wybiegające z Planty posadzono po 1911 r. i biegły one w kierunku Kopiny, Milanowa, Wohynia i dalej Bezwoli oraz Rudna.

Okres I wojny światowej nie przyniósł w obrębie założenia większych zniszczeń, co zapewne wynikało z położenia Planty na uboczu. Po I wojnie światowej Plantę objęła córka Włodzimierza Maria Józefa z Czetwertyńskich Grocholska. W okresie międzywojennym ogólny obszar tego majątku wynosił 1455,6 ha, z czego 941,4 ha zajmowały lasy, 413,4 ha grunty orne, 53,5 ha łąki, a 21,5 ha ogrody i place pod zabudowę, zaś 25,6 ha rowy, granice i drogi.¹²

Szkic obrazujący rozmieszczenie zabudowań w założeniu dworsko-ogrodowym w Plancie w 1928 r.

Oryginał w: AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 4748, Plan sytuacyjny folw. Planta (dołączony do Dowodu ubezpieczeniowego prezentowanego poniżej)

Planta - Dowód ubezpieczeniowy z 1928 r., s. 1

Planta - Dowód ubezpieczeniowy z 1928 r., s. 2

Planta - Dowód ubezpieczeniowy z 1928 r., s. 3

Po tragicznej śmierci męża, Michała Grocholskiego, który zginął w 1924 r. zastrzelony przez kłusownika, wdowa po nim gospodarzyła w majątku samodzielnie aż do 1941 r.¹³ W okresie międzywojennym, w czasach gdy majątkiem władała Grocholska nie wprowadzano w rozplanowaniu założenia istotniejszych zmian. Mieszkańcy Planty pamiętający okres międzywojenny opowiadali, że teren założenia, zarówno w części gospodarczej, jak i w części ozdobnej był starannie utrzymywany. Do ważniejszych inwestycji tego okresu należy zliczyć założenie ogromnego sadu o powierzchni około 11 ha, usytuowanego na północ od założenia, po wschodniej stronie drogi do Wymyśla.¹⁴ Ponadto, tuż przed 1939 r. został wzniesiony nowy budynek administracji dóbr (późniejsza szkoła). W tej fazie rozwoju kompozycji Planta zajmowała obszar o powierzchni około 26,5 ha.

W 1939 r. wojska radzieckie po 17 września, maszerując w kierunku Warszawy zniszczyły sady, w których w tym czasie znajdowały się dojrzałe owoce, Żołnierze Armii Czerwonej spalili także wówczas stary drewniany dwór.¹⁵ Dodatkowo, w czasie ostrej zimy z 1939 na 1940 r. wymarzła większość sadów dworskich.

W roku 1941 aresztowana została przez Niemców wraz z córką Maria Grocholska, która następnie po zwolnieniu z więzienia pracowała jako siostra w jednym z lubelskich szpitali.¹⁶

Po 1944 r. majątek został rozparcelowany, przy czym pozostawiono jedynie ośrodek o powierzchni około 20 ha, obejmujący siedlisko dworskie. W roku 1953 siedlisko dworskie przejęła od Gminnej Spółdzielni nowo powstała Spółdzielnia Produkcyjna w Plancie. Część zabudowań podworskich (w pierwszym rzędzie czworaki) spółdzielnia sprzedała swoim członkom z przeznaczeniem na rozbiórkę i następnie z uzyskanego z nich materiału wzniesiono w latach 1958-1960 szereg nowych budynków. Nowo założone osiedle spółdzielcze usytuowano na terenie dawnego sadu dworskiego, którego resztki wykarczowano. Niezajętą przez zabudowania część sadu zamieniono na pole uprawne.¹⁷ W roku 1963 rozebrany został murowany dwór, na miejscu którego wybudowane zostały dwa betonowe silosy. W tym samym czasie, na północ od silosów wybudowano hydrofornię otoczoną ogrodzeniem i pasem zieleni ochronnej.

W końcu lat 70. rozpoczął się nowy etap inwestowania. W części północno-wschodniej, już poza terenem dawnego założenia wzniesiono 5 obór i 2 silosy. Natomiast w części zachodniej wzniesiono na terenie dawnego sadu stodołę i ogromną oborę, z której ścieki zatruły staw położony w południowo-zachodnim narożniku założenia. Na południe od stawu, w dawnej części gospodarczej, wzniesiono trzykondygnacyjny, dwuklatkowy blok mieszkalny, którego pudełkowata bryła stanowiła dysonans na tle jeszcze istniejących starych zabudowań i starej zieleni.¹⁸

Z pierwotnej kompozycji Planty do lat 80. XX w. pozostały: promienisty system dróg dojazdowych, część starych nasadzeń szpalerowych i alejowych i ślady wielu osi wewnątrz założenia. Z I połowy XIX w. przetrwała część ówczesnych nasadzeń, a z końca XIX w. i początku wieku XX zachowały się: część zabudowań gospodarczych (spichlerz, lamus, obora, owczarnia, późniejszy magazyn i wozownia, później magazyn), dwie sadzawki, system dróg dojazdowych, część nasadzeń przy granicach założenia, w alejach i szpalerach oraz na terenie dawnych ogrodów, a także część starych alei przy drogach dojazdowych. Poza tym, czytelne były też granice założenia. Spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. zachowała się jedynie niewielka ilość sadzonych w tym okresie drzew ozdobnych.¹⁹

W roku 1985 występowało na terenie obiektu tylko 25 gatunków drzew i krzewów, a największą wartość miały tu stare aleje i szpalery rosnące przy granicach założenia. Wnętrze obiektu było bowiem bardzo zniszczone i pozostało w nim bardzo niewiele starych drzew. Drzewa najstarsze pochodziły z przełomu XVIII i XIX wieku oraz z pierwszej ćwierci wieku XIX. Były to lipy o średnicach pni 85-110 cm, rosnące w alei do Kopiny i w zachodniej części założenia. W II ćwierci XIX w. oraz około połowy tego stulecia posadzono dwie topole czarne o średnicach pni 90 i 110 cm i lipy o średnicach pni 75-85 cm rozrzucone w alejach i szpalerach w różnych częściach kompozycji. Z II połowy XIX w. pochodziły drzewa różnych gatunków o średnicach pni 50-75 cm, będące w różnym stanie zdrowotnym, a najmłodszą wśród starych drzew grupę stanowiły egzemplarze pochodzące z I połowy XX w. i mające 40-55 cm średnic pni. Młodych drzew rosło w Plancie bardzo niewiele. Część z nich, zwłaszcza graby, wyrosła z odrostów po wyciętych drzewach starszych (w części stanowiących pozostałość dawnych żywopłotów). Nieliczne wyrosły z samosiewów, a niektóre z nich (głównie topole) posadzono w ramach tzw. czynów społecznych. Krzewy występowały wyłącznie w kilku grupach o charakterze zaroślowym. Z dawnych sadów pozostało zaledwie kilka drzew owocowych.²⁰

Mimo wydatnego zniszczenia centrum kompozycji rola obiektu w krajobrazie nadal była znaczna dzięki wybiegającemu daleko poza centrum Planty systemowi alej. Zwracały one uwagę w otwartym krajobrazie pól uprawnych i przyciągały wzrok z daleka, chociaż system dróg dojazdowych do obiektu nie był zbyt uczęszczany. Miały też sporą wartość przyrodniczą i wpływały na kształtowanie się warunków przyrodniczych w otoczeniu obiektu.²¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 507-8, Mappa duktów... miasta JKMci Wohynia, do ekonomii brzeskiej..., 1753

² AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 507-8, Mappa duktów... miasta JKMci Wohynia, do ekonomii brzeskiej..., 1753, kamienie te oznaczono literami d. i e., które w legendzie tak zostały opisane: d- kamień, na którym znak wyrobiony +C, e - kamień, na którym znak F

³ AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr AK 97, Mappa szczegulna województwa podlaskiego... przez... Karola de Perthees... zrządzona, 1795

⁴ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Planta

⁵ Tygodnik Ilustrowany, t. XXXIV, r. 1836, nr 30, s. 49-50, artykuł Józefa Łoskiego nt. Jabłonia

⁶ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4748, akta dot. wyłączenia spod parcelacji majątku Planta, planik folwarku dołączony do Dowodu Ubezpieczeniowego z 1928 r.

⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4748

⁸ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4748

⁹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII, Warszawa 1887 (hasło Planta)

¹⁰ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Planta

¹¹ Polski Słownik Biograficzny, t. IV/V, z. 19, Kraków 1938, s. 367

¹² AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4748

¹³ Informacje ustne Majorka Konstantego, zam. w Wymyślu; Informacje ustne Olszewskiego Stanisława, zam. w Plancie

¹⁴ Informacje ustne Olszewskiej Stefanii, zam. w Plancie

¹⁵ Informacje ustne Majorka Konstantego, zam. w Wymyślu

¹⁶ Według informacji ustnych Olszewskiej Stefanii, zam. w Plancie, po wojnie maria Grocholska osiadła wraz z córką we Francji

¹⁷ Informacje ustne Rymuszko Andrzeja, zam. w Plancie

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Plancie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Plancie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Plancie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Plancie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, PlantaKategoria:dworski