Podbiele

Ogród dworski – barokowy, kwaterowy, powstały w XVII lub w XVIII w. na miejscu wcześniejszej kwaterowej kompozycji, ze śladami krajobrazowych przekształceń dokonanych w II połowie XIX w.

Dawna nazwa: Podbielsk

Gmina: Bielsk Podlaski

Położenie obiektu: na płaskim terenie położonym na północnym brzegu rzeki Białej, przy skrzyżowaniu lokalnych dróg

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Podbielach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Podbiele, zwane początkowo Podbielskiem, stanowiło w II połowie XVI w. własność Wahanowskich, z których w 1567 r. wzmiankowani byli Aleksander, Fedor i Jerzy Fedorowicze z Wahanowa i Podbielska, a w 1569 r. Aleksander, Iwan, Hrehory i Fiedor. W 1580 r. właścicielami tych dóbr byli Hrehory Wahanowski i Piotr Brzoskowski. Hrehory Wahanowski, wojski brzeski, wzmiankowany był także jako właściciel Podbielska w 1584 r.

Wahanowskim można przypisać powstanie tu pierwszego dworu i kwaterowego ogrodu sąsiadującego z rzeką, którego kształt dał początek późniejszej barokowej kompozycji. Oni też zapewne wznieśli w Podbielu cerkiew dworską, która stała na północny-wschód od dworu (spaloną w 1924 r.).

W I połowie XVII w. Podbielsk został własnością Mikołaja Skaszewskiego (wzm. w 1642 i 1646 r.), a następnie pozostawał własnością rodziny Skaszewskich co najmniej do 1756 r., kiedy to zmarł Michał Skaszewski. Przed 1779 r. majątek ten przeszedł na własność Szymona Zawistowskiego, cześnika ziemi bielskiej (w latach 1776-1792) i jego żony Marianny z Kruszewskich (później powtórnie ożenionego w 1786 lub 1794 r. z Teresą z Kurzenieckich), a następnie na własność Tomasza i Elżbiety z Korycińskich Zawistowskich. W 1808 r. jego właścicielami byli Władysław Markowski i Konstancja z Sarnackich.

W XVII lub w XVIII w. Podbiele przebudowano w duchu barokowym. Po przebudowie ogrody zajmowały prostokątny teren sąsiadujący od południa z rzeką i wpadającym do niej strumieniem. Teren ten podzielony był na kwadratowe kwatery drogami, alejami i szpalerami. W trzech kwaterach południowych wykopano rząd trzech sadzawek równoległy do rzeki. Na groble między stawami wyprowadzono aleje ogrodowe, z których jedna stanowiła przedłużenie prowadzącej od północy alei dojazdowej biegnącej między dwiema innymi sadzawkami, położonymi na północny-zachód od dworu i ogrodów. Dwór ówczesny stał we wschodniej części ogrodu, na jednej z osi ogrodowych. Północno-wschodnią kwaterę założenia zajmowała cerkiew dworska, zaś w kwaterach zachodnich umieszczono budynki gospodarcze.

Przed 1832 r. Podbiele przeszły na własność Jana Sarnackiego (zm. w 1837 r.), syna Antoniego i Barbary z Bobrownickich. Po nim majątek odziedziczyła jego córka Emilia (zm. w 1850 r.), od 840 r. żona Tomasza Zawadzkiego, marszałka szlachty powiatu bielskiego (wzm. w 1863 i 1864 r.). W latach 1850-1873 Podbiele pozostawały własnością Tomasza Zawadzkiego i jego dzieci – Alfreda i Melanii. Od nich majętność tę zakupiła w 1873 r. Lidia Grigoriewna Żołtuchina, żona gen. Aleksandra N. Żołtuchina, grodzieńskiego powiatowego marszałka szlachty (wzm. jeszcze w 1892 r.). Majątek liczył wtedy 305 dziesięcin (335,5 ha), ale należał do niego także folwark Basilówka mający 469 dziesięcin (506 ha).

W chwili zakupu przez Żołtuchinę majątek był już ukształtowany, a przed 1873 r. funkcjonowały w nim młyn, gorzelnia i karczma. Jednak za czasów Żółtuchinów dokonano tu kolejnych inwestycji. Na osi alei dojazdowej, na zachód od starego dworu wzniesiono nowy, przed którym urządzono podjazd, który zajął przestrzeń między obu dworami a sadzawkami położonymi po obu stronach alei dojazdowej. Sadzawkę usytuowaną na południe od dworu poszerzono i połączono z rzeczką kanałem biegnącym na osi dworu. Zlikwidowano wtedy część wewnętrznych podziałów ogrodu na kwatery, a drogę wokół sadzawek przekomponowano tak, by biegła w sposób płynny, korespondujący z nowymi, swobodnym nasadzeniami wprowadzonymi do wnętrz ogrodowych. W zachodniej i w północnej części założenia wzniesione zostały nowe budynki gospodarcze, a w 1903 r. rozpoczęto budowę nowej cerkwi pod wezwaniem św. Eliasza, usytuowanej na północ od starej. W 1903 r., na południe od starej cerkwi wzniesiony został murowany, dwukondygnacyjny grobowiec ogrodzony metalową kratą umieszczoną na kamiennym fundamencie. Ponadto przesunięto na południe drogę biegnącą ze wschodu na zachód między cerkwią a ogrodami dworskimi, które zostały ogrodzone drewnianym parkanem, w którym na osi głównej alei dojazdowej umieszczono murowaną bramę. Całość kompozycji zajmowała po tych zmianach obszar około 6,5 ha.

W 1914 r. rodzina Żołtuchinów wyjechała do Rosji. Po wojnie wróciła do Podbiela córka gen. Aleksandra Żołtuchina Lidia Żołtuchin (wzm. w 1928 r.), która władała tymi dobrami do 1940 r., zamężna za gen. Tarasienko, który jednak nie uczestniczył w zarządzaniu majątkiem.

Siedziba dworska nie ulegała większym zmianom w okresie międzywojennym (poza tym, że w 1924 r. spłonęła stara drewniana cerkiew pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, której wiek szacowano wówczas na około 300 lat). Została natomiast poważnie zniszczona w roku 1940. Z dawnych zabudowań pozostały tam tylko ruiny grobowca, spichlerz i drewniany budynek gospodarczy oraz schody tarasu nowszego dworu. Zdewastowano wnętrza ogrodu i przerzedzono stary drzewostan.

Po wojnie majątek rozparcelowano, a siedlisko dworskie przejął najpierw Państwowy Fundusz Ziemi, a następnie w 1968 r. jego właścicielami zostali bracia Dymitr i Bazyl Nikitiukowie. Przystosowali oni teren ogrodu do potrzeb gospodarstw ogrodniczych. Wznieśli tam budynki mieszkalne i gospodarcze, inspekty i namioty foliowe sukcesywnie usuwając zachowane jeszcze stare drzewa. Spichlerz i dworski budynek gospodarczy zostały rozebrane, sadzawki częściowo wyschły, a wnętrze ogrodu podzielono nowymi ogrodzeniami.

Do lat 80. XX w. przetrwały tylko fragmenty szpalerów, alei i nasadzeń przy sadzawkach, dwie sadzawki i wgłębienie po trzeciej w południowej części ogrodu oraz jedna (pomniejszona) sadzawka położona na północ od dawnego podjazdu. Poza tym zachowały się drogi dojazdowe i część dróg ogrodowych oraz ruiny grobowca Żołtuchinów. Te szczątki dawnej kompozycji umożliwiały odczytanie podstawowego schematu rozplanowania założenia, ale nowe budynki i ogrodzenia sprawiały, że obiekt nie bardzo odbiegał wyglądem od typowych zagród chłopskich.

Stale dewastowany stary drzewostan był w tym czasie w złym stanie zdrowotnym. Najstarszym drzewem założenia był wówczas dąb o średnicy pnia około 190 cm, rosnący w alei na jednej z osi ogrodu, pochodzący z XVIII w. lub z początku wieku XIX. Przetrwało też sporo lip i klonów w podobnym wieku (o średnicy pni do 160 cm), kilka dziewiętnastowiecznych topól białych w alei dojazdowej oraz lipy, klony, wierzby, brzozy i dąb z końca XIX i z początku XX w. Ubogi w gatunki starodrzew urozmaicały młode nasadzenia topól, wierzb i grochodrzewów, nieliczne krzewy ozdobne oraz kępy zarośli rosnących nad stawami. Łącznie rosło tu zaledwie 12 gatunków drzew i krzewów.

Zniszczony i przystosowany do potrzeb gospodarstw chłopskich teren dawnego ogrodu nie odgrywał już szczególnej roli w krajobrazie i trudno go było nawet znaleźć wśród typowych siedlisk chłopskich.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 70

AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2923, s. 2

AGAD, Archiwum Roskie, nr 200

AGAD, Kapicjana, nr 18, k. 210 i 434

AGAD, Metryka Koronna, Sigillata, nr 32, k.374v

AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., k. 9v-10

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9392, 9846, 10.117, 10.132

AP Kraków, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 34

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 839

Archiwum Parafii Prawosławnej w Podbielu, Kronika parafii w Podbielach

Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., Warszawa 1983, s. 232

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 94

Russkaja istoriceskaja biblioteka, Petrograd 1915, t. XXXIII, s. 450, 515, 517

Informacje ustne Bliźniuka Mikołaja, zam. w Podbielach

Informacje ustne Łukaszuka Aleksego, zam. w Mokrem

Informacje ustne Nikitiuka Bazylego i Nikitiuka Dymitra, zam. w Podbielach

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, Warszawa 1908-1910, cz. I, s. 122, cz. II, s. 30

Sosna Grzegorz, Prawosławna parafia w Podbielu [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. 1978, nr 3-4, s. 97

Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 88

Dubas-Urwanowicz Ewa, Jarmolik Włodzimierz, Kulecki Michał, Urwanowicz Jerzy, Urzędnicy podlascy XIV-XVIII wieku, Spisy, Kórnik 1944,

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Podbielach, Białystok, 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 114, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Podbiele, józef maroszekKategoria:dworski