rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePodgrodzisk

Ogród dworski – regularny, użytkowo-ozdobny, z niewielkim udziałem swobodnych kompozycji roślinnych w części sąsiadującej z dworem, powstały w latach 80. XVIII w. na miejscu wcześniejszego folwarku, a w II połowie XIX w. i na początku wieku XX gruntownie przebudowany

Dawna nazwa: do 1944 r. Grodzisk

Gmina: Suchowola

Położenie obiektu: nad niewielkim strumieniem, pierwotnie w otoczeniu lasów

Podgrodzisk - plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Podgrodzisku - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r,

Folwark w Grodzisku (bo taką nazwę nosił ten obiekt do 1944 r.) założono podczas trzebieży i kolonizacji Puszczy Nowodworskiej w XVII w., jako jeden z folwarków wchodzących aż do połowy XIX w. w skład królewskiej ekonomii grodzieńskiej. W II połowie XVIII w. folwark ten przebudowano, co miało zapewne związek z szeroko zakrojonymi pracami budowlanymi przeprowadzanymi w ekonomii grodzieńskiej w latach 70. XVIII w. przez podskarbiego koronnego Antoniego Tyzenhauza. Wskazywać by na to mogła nietypowa forma dworu, który był budynkiem o dużej kubaturze, wyposażonym w obszerne piwnice i pełniącym oprócz funkcji mieszkalnych, także funkcje magazynowe.

Dwór ten stał na granicy ogrodu i dziedzińca otoczonego z pozostałych trzech stron dużymi, wybudowanymi z kamienia i cegły budynkami gospodarczymi. Na północ od dworu wykopano (istniejącą jeszcze w latach 80. XX w.) ocembrowaną drewnianymi balami studnię. Ogród zajmował prostokątny teren i przecięty był strumieniem, nad którym w centrum ogrodu wykopano staw. Część ogrodu leżąca między dworem a tym stawem miała charakter ozdobny i położona była niżej niż dwór ustawiony na koronie sztucznie usypanej skarpy. Pozwalało to na otwarcie widoków z dworu. Pozostałe części ogrodu miały zapewne charakter użytkowy. Północną granicą założenia biegła droga ze wsi Grodzisk. Droga ta wbiegała na dziedziniec gospodarczy przed dworem. Inne drogi wybiegały z tego dziedzińca na południowy-wschód i na południowy-zachód prowadząc do Kiersnówki oraz do wsi Leśniki i Leszczany.

W połowie XIX w. nastąpił rozpad wielkiej ekonomii grodzieńskiej, a poszczególne klucze dóbr ekonomicznych car rozdawał zasłużonym rodzinom rosyjskich ziemian. Grodzisk otrzymała rodzina Dejszów – w 1890 r. należał on do Marii Dejszy. W 1914 r. jako jego właścicielkę odnotowano Marię Aleksandrowną Nazimową, wdowę po radcy stanu (być może tożsamą z Marią Dejszą).

W II połowie XIX w. i na początku wieku XX nastąpiły duże zmiany tej siedziby i jej poszerzenie, toteż kompozycja zajęła po rozbudowie obszar około 8,5 ha. Zwraca uwagę przede wszystkim zmiana systemu dróg w obrębie założenia i w jego sąsiedztwie. Przeprowadzono wtedy nową drogę z Kiersnówki do wsi Grodzisk, która przecięła teren ogrodu. Budowa tej drogi wymusiła zmniejszenie stawu, który przyjął teraz kształt trójkąta. Zlikwidowano natomiast drogą biegnącą dotychczas wzdłuż północnej granicy kompozycji i posadzono nowy sad na północ od terenu starego ogrodu, a także założono warzywnik na wschód od strumienia. Dosadzono także drzewa owocowe wewnątrz starego ogrodu ozdobnego, gdzie oprócz tego rosły stare drzewa ozdobne oraz nowo posadzone grupy krzewów i drzew. Ogrody oraz stare i nowe zabudowania części gospodarczej zostały ogrodzone wysokim murem, z wyjątkiem południowego narożnika starego ogrodu, który oddzielony był od reszty nową drogą. Kompozycja ogrodowa tej części uległa później całkowitemu zniszczeniu.

W 1915 r. Maria Nazimowa ewakuowana została do Rosji, skąd już nie wróciła, jednak mimo przymusowej parcelacji gruntów majątku w 1928 r. pozostawała prawną właścicielką siedziby dworskiej do 1936 r. Grodzisk dzierżawiony w okresie międzywojennym przez Adam Marschela, gdzie już w czasie wojny zniszczono część zabudowań, w okresie międzywojennym znacznie podupadł.

W 1936 r. siedlisko dworskie zakupili Antoni i Alfons Szmigielowie, którzy wznieśli tu nową oborę (wykorzystując ruiny osiemnastowiecznego budynku) oraz założyli nowy sad na północ od części gospodarczej. Sad ten otoczono szpalerami świerkowymi.

W latach 1939-1941 stacjonujący w Grodzisku oddział wojsk radzieckich rozebrał kamienne ogrodzenia oraz wyciął na opał większość starych drzew ozdobnych. W 1954 r. pożar zniszczył osiemnastowieczny murowany dwór, a bracia Szmigielowie wznieśli potem na północ od ruin dworu dwa drewniane budynki mieszkalne. Na miejscu jednego z rozebranych budynków gospodarczych wybudowana została w latach 60. XX w. nowa obora. Granice sadów zostały obsadzone szpalerami lipowo-klonowymi. Później większość starych drzew owocowych usunięto i częściowo zastąpiono nowymi.

Po śmierci Antoniego Szmigiela w 1978 r. założenie pozostawało w całości własnością jego brata Alfonsa.

Do lat 80. XX w. przetrwały tam ruiny dawnego dworu, dziewiętnastowieczna obora, trójkątny staw ogrodowy, fragmenty nasadzeń ozdobnej części ogrodu i założony po 1936 r. sad. Granice starego, zamienionego na pastwisko, sadu podkreślały powojenne szpalery klonowo-lipowe. Większość terenu dawnego ogrodu warzywnego zajęła łąka, a część olsy wyrosłe nad strumieniem.

Podgrodzisk 1

Widok od południowe-zachodu na ruiny dworu i ogród dworski w Podgrodzisku - stan z 1988 r.
Fot. Piotrz Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2306

Podgrodzisk 3

Ruiny osiemnastowiecznego dworu w Podgrodzisku - stan z 1978 r.
Fot. Antoni Oleksicki, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D/36/2079/6

Podgrodzisk 2

Ogród dworski w Podgrodzisku - wnętrze sadu - stan z 1978 r.
Fot. Antoni Oleksicki, Neg. OW PSOZ BIałystok, nr D/36/2080/1

Z kompozycji ozdobnej części ogrodu zachowały się do tego czasu fragmenty szpalerów lipowych rosnących przy granicach ozdobnej części ogrodu i wokół stawu, dwie altany lipowe, kilka pojedynczych lip, świerk i kilka grup lilaków. Wszystkie lipy pochodziły z początku XX w. lub z okresu międzywojennego, świerk liczył wówczas około 100 lat. Uboga roślinność ogrodu składała się z zaledwie 11 gatunków drzew i krzewów i nie odgrywała już większej roli w krajobrazie. W tym położonym na uboczu i częściowo osłoniętym olsami obiekcie największą uwagę zwracały ruiny dworu, doskonale widoczne z biegnących obok dróg na tle zieleni ozdobnej części ogrodu.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 67-1

AP Białystok, Inspektor podatkowy powiatu sokólskiego 1895-1916

AP Białystok, Starostwo Powiatowe Sokólskie, nr 9, k. 86-87

AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Sokółce, nr 1-2

Kolekcja państwa Szmigielów, zam. w Podrodzisku, Wypis z księgi hipotecznej nieruchomości ziemskiej Grodzisk nr 1/8264 pow. sokólskiego, kolejny nr 8, repertorium 523, Akt kupna-sprzedaży centrum majątku Grodzisk M. Nazimowej przez Antoniego i Alfonsa Szmigielów

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890

Informacje ustne Szmigiela Alfonsa, zam. w Podgrodzisku

Jakubowski Jan, Powiat grodzieński w XVI wieku [w:] Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, Kraków 1939 r., z. 3

Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Podgrodzisku, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 115, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Podgrodzisk, józef maroszekKategoria:dworski