Ponarlica

Ogród dworski – renesansowy, kwaterowy, powstały w XVI w. przed 1557 r. na miejscu wcześniejszego folwarku, rozbudowany w XVII w, w duchu barokowym

Dawna nazwa: Ponarlica

Gmina: Nowy Dwór

Położenie obiektu: niedaleko osady wiejskiej, wśród lasów i pól, nad bezimiennym strumieniem, na wzniesieniu otoczonym z dwóch stron bagiennymi dolinami Nurki, Biebrzy i Niedźwiedzicy

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Ponarlicy - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Ziemie, na których później powstała Ponarlica otrzymał w połowie XV w. nieznany bojar, który założył tu pierwszą osadę Ponarlicę. W II połowie XVI w. sprzedał on te dobra Sience Iwanowiczowi. Zięć Sienki – Makar Iwanowicz, dworzanin wielkoksiążęcy, otrzymał od Wielkiego Księcia Aleksandra potwierdzenie posiadania Ponarlicy, oraz od króla nadanie położonej w pobliżu dąbrowy Rohozyn. Później powiększył swoje dobra dokupując ziemie bartne za Sidrą w Buszmigłaźni i ziemie za Szczebrą po obu stronach Dowspudy. W ten sposób powstały średnioszlacheckie dobra Ponarlica należące do Makarowiczów.¹

W XVI w. dawny folwark został przebudowany stosownie do rosnącej rangi dóbr i wymagań siedziby dworskiej. Siedziba ta, choć niewielka, otrzymała wtedy klarowną, renesansową kompozycję składającą się dziedzińca lub dziedzińców otoczonych zabudowaniami, stawów i kwadratowego ogrodu. Ogród ten (zapewne użytkowy), podzielony został na 4 mniejsze kwatery oraz otoczony szpalerami i alejami. Roślinność ozdobna podkreślać też musiała wewnętrzne podziały ogrodu.²

O randze i okazałości zabudowań Ponarlicy w XVI w. świadczą akta sądowe dotyczące spalenia w 1557 r. olbrzymiej na owe czasy obory i stojącej obok niej stajni. Majątek należał wtedy do Jana Wasilewicza.³

W XVII w. Ponarlica stała się własnością rodziny Paszkowskich. Za czasów tej rodziny założenie zostało przebudowane. W centrum istniejącego ogrodu wzniesiony został nowy dwór, a wnętrzom ogrodu nadano ozdobny charakter. Przy drodze dojazdowej posadzono aleję. Ponadto, po obu stronach alei prowadzącej do dziedzińca wykopano dwie symetrycznie położone sadzawki, zaś pomiędzy strumieniem a ogrodem ozdobnym założono sady i warzywniki.

Około 1670 r. małżonkowie Paszkowscy, podstolstwo mścisławscy, sprowadzili z jałówki do Ponarlicy cudowny obraz Matki Boskiej będący kopią obrazu jasnogórskiego (przechowywany do dziś w kościele podominikańskim w Klimówce). Obraz ten został umieszczony w specjalnie w tym celu wzniesionej kaplicy stojącej na zalesionym wzgórzu w sąsiedztwie siedziby dworskiej (do dziś nazywanym Kaplicą).⁴

Po śmierci Paszkowskich, około 1689 r. Ponarlica przeszła w ręce Syruciów, którzy prawdopodobnie w niej nie mieszkali, gdyż uważano, że słynący łaskami obraz nie miał poszanowania w Ponarlicy i 14 sierpnia tego roku przeniesiono go do kościoła dominikanów w Klimówce.⁵

Przed 1775 r. właścicielem Ponarlicy został chorąży uszerski - Buchowiecki i w rękach rodziny Buchowieckich (wzm. też w 1794 r.)⁶ założenie pozostawało do 1864 r.

Za czasów tej rodziny kompozycję przebudowano stawiając nowy dwór w pobliżu części gospodarczej, szczytem do drogi dojazdowej. Wzniesiono też stodołę i oborę z kamieni polnych poszerzając w ten sposób część gospodarczą od zachodu. Uzupełniono nasadzenia w szpalerach i alejach. Na części terenu dawnego dziedzińca założono ogrody użytkowe. Kompozycja zajmowała wtedy obszar o powierzchni około 4,5 ha.

Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. Ponarlica znalazła się w województwie augustowskim. Granica państwowa między Królestwem Polskim a Imperium Rosyjskim podzieliła wtedy dobra na dwie części (w imperium znalazł się folwark Buchowieckich Sopoćkowce).

Siedziba sworska i wieś w Ponarlicy na mapie Katermistrzostwa z 1943 r.
Biblioteka Narodowa, sygn, 13997 (kol. VI, sekcja IV)
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2597

W 1863 r. właściciel Ponarlicy Michał Buchowiecki wziął udział w Powstaniu Styczniowym,⁷ a następnie starając się uchronić majątek przed konfiskatą przekazał majątek innemu właścicielowi⁸.

W II połowie XIX w. właściciele Ponarlicy starali się podnieść rentowność dóbr i m.in. w założeniu zlokalizowano wówczas gorzelnię (wzm. w 1877 r.). W tymże roku areał folwarku wynosił 753 dziesięciny (około 800 ha).⁹

Zabudowania i ogrody dworskie w Ponarlicy na planie z około 1891 r.
AGAD, Zbiór Kartograficzny I KZ, nr 722-13
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2603

Dalsze dzieje założenia nie są jasne. W 1911 r. majątek został wystawiony na licytację w wyniku której przejęli go spekulanci żydowscy, od których zakupił założenie Jan Skokowski, który gospodarzył tu wraz z synem Stanisławem do 1950 r.¹⁰ Skokowscy utrzymywali istniejący układ przestrzenny uzupełniając nasadzenia, ale mimo tych zabiegów i wymiany części zabudowań gospodarczych na nowe podupadła wcześniej siedziba nie odzyskała dawnej świetności.

Schemat rozplanowania założenia pałacowo-ogrodowego w Rudce po krajibrazowej przebudowie
Rejestr ogrodów polskich, Warszawa 1964-966, z. 3, s. 115, z. 5 s. 88

W czasie II wojny światowej założenie nie doznało szczególnych zniszczeń, ale w 1950 r. siedlisko dworskie zostało rozparcelowane pomiędzy dwóch rolników – Edwarda Szpaczko i Michała Rolewicza. Rolnicy ci rozebrali zabudowania dworskie i usunęli większość drzew ozdobnych. W latach 60. XX w. Edward Szpaczko rozebrał też dziewiętnastowieczny dwór, a w jego miejscu wzniósł nowy, drewniany dom.¹¹

Widok ogólny na założenie dworsko-ogrodowe w Ponarlicy od południa - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1809

Do lat 80. XX w. z klarownego niegdyś układu kompozycji pozostały szczątki dawnych szpalerów i alei przy granicach dawnych kwater ogrodowych. Ponadto, przy drodze dojazdowej przetrwała jedna sadzawka, a w części gospodarczej widać było jeszcze ruiny dawnych zabudowań. Uboga roślinność składająca się w tym czasie z zaledwie 16 gatunków drzew i krzewów nie obfitowała w stare drzewa. Kilkanaście wierzb i czeremch rosnących na terenie założenia pochodziło z II połowy XIX w. i z początku wieku XX. Wyróżniały się tylko dwie stare lipy sadzone na przełomie XVIII i XIX w. Poza tym spotkać tu było można odrosty po wyciętych starych drzewach, samosiewy drzew i krzewów oraz fragmenty starego sadu.

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Ponarlicy - stan z 1984 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjne założenia dworsko-ogrodowego w Ponarlicy z 1984 r.

Chociaż pozostałości ogrodu były ze wszystkich stron dobrze widoczne (niegdyś stanowił on dominantę widokową okolicy), to zwracała tam uwagę głównie dewastacja tego założenia.¹²

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 31; Wiśniewski Jerzy, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII w. [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Warszawa 1967, s. 66, 70-71 i 73; AGAD, Metryka Koronna, nr 410, s. 997-998; Volovic Gregory, Revizja puść i perechodov zverinnych v byvsem Velikom Kniażestve Litovskom, s. prisovokuplenijem gramot i provileij na vchodu v pusci i na zemli, sostavlennaja starostoju mstibogovskim… v 1559 godu, Wilno 1867, s. 171-176; Akty litovskoj metryki, opr. F. J. Leontovic, t. I, Warszawa 1897, s. 168-169, nr 426

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ponarlicy, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 118, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³ Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Komissjeju dla razbora drevnich aktov, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 196, nr 308

⁴ AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 295; CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 35;  Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII, Warszawa 1890-1900, s. 763

⁵ Szymak Józef Tomasz Grzegorz, Prerogatywa zakonu kaznodziejskiego ŚŚ. Maryi panny zebrana przez…, Wilno 1755, s. 436; Giżycki Jan Marek (Wołyniak), Wiadomości o dominikanach prowincji litewskiej, cz. I, Kraków 1917, s. 111-113; Jurkowski Gabryjel, Glansowny i Prześliczny Miesiąc, o Matce Boskiej Różanostockiej i cudach jej, Supraśl

⁶ Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości  Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

⁷ AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, nr 6966, s. 441

⁸ Informacje ustne Szumskiego Jerzego, zam. w Białymstoku

⁹ Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 134

¹⁰ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 67-1 i nr TKZ 722-13, Plan dóbr prywatnych Ponarlica w gubernii Suwalskiej powiecie augustowskim położonych z 1911 r., Skala 1:5000; Informacje ustne Szpaczko Michała, zam. w założeniu w Ponarlicy od 1946 r; Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 134

¹¹ Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych II, nr 2067, k. 40; AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6; Informacje ustne Szpaczko Michała, zam. w Ponarlicy

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ponarlicy, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 118, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Kolekcja Szumskiego Jerzego, zam. w Białymstoku, Kwerendy źródłowe w archiwach i bibliotekach PRL i ZSRR, dotyczące historii Białostocczyzny XIX w.

Słowa klucze: ogród dworski, Ponarlica, józef maroszek, ewaKategoria:dworski