rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePrzegaliny Wielkie

Ogród pałacowy - barokowy, kwaterowy, z pewnymi cechami klasycystycznymi, powstały w XVII w. na miejscu szesnastowiecznej kompozycji renesansowej i rozwijany w wieku XVIII, a w końcu XIX w. i na początku wieku XX częściowo przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Przegaliny

Gmina: Komarówka Podlaska

Położenie obiektu: na niewielkim wzgórzu, które od południowego-wschodu i od północnego-wschodu okrążał niewielki strumień, na północny-wschód od wsi Przegaliny Duże, przy drodze do wsi

 

Przegaliny - usytuowanie

Usytuowanie założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

W końcu XIV wieku Przegaliny podzielone były między liczną drobną szlachtę, która od nazwy miejscowości przyjęła nazwisko Przegalińscy.1 W trzeciej ćwierci XV w. nabył tu jakąś część gruntów ojciec Marcina Zaranka, dworzanina królewskiego, a następnie wojskiego drohickiego. Tenże Marcin Zaranek otrzymał od króla Aleksandra zezwolenie na kupno od ziemian Stanisława, Jakuba i Mikołaja Janowiczów Hrihorowiczów oraz Bernata i jego braci Buynowiczów „ziem ich ojczystych, ról wyrobionych i dąbrowy w Przegalinach".2 Oprócz większego działu, który skupił w Przegalinach Marcin Zaranek, istniały tu jeszcze mniejsze posiadłości należące do Stanisława Przegalińskiego, Stasia Mikołajewicza, Wojtka i Mikołaja Janowiczów oraz Macka Bernatowicza.3

Około 1580 r. odnotowano, że Michał Iwanowicz Bohowityn Kozieracki posiada w Przegalinach dwór z rolą w trzech polach i dwie wioski (zapewne Komarówkę i Zawadkę).4

Prawdopodobnie przy dworze Kozieradzkiego w Przegalinach została założona renesansowa kompozycja ogrodowa, która oprócz wartości użytkowych posiadała pewne cechy ozdobne. Wykorzystywała ona lokalne drogi oraz założony wówczas system stawów, przy czym część ozdobna była zapewne bardzo niewielka i sąsiadowała bezpośrednio z dworem. Chociaż nie znamy bliżej wyglądu ówczesnego założenia, można jednak sądzić, ze było ono zlokalizowane w miejscu obecnego pałacu i parku i że część istniejących obecnie dróg pochodzi jeszcze z wieku XVI.

Na początku XVII wieku nastąpiła zapewne zmiana właścicieli dóbr i część należącą dotąd do Kozierackich nabyli Kirdejowie - ród piastujący szereg urzędów ziemskich w województwie brzeskim.5 Właściciele ci przebudowali renesansowe założenie w duchu barokowym. Powstała wówczas reprezentacyjna rezydencja, z niewielkim co prawda, ale zapewne bardzo wystawnym ogrodem ozdobnym. Ogród ten podzielony był na 4 regularne kwatery, z których jedną zajmował dziedziniec otoczony zabudowaniami, jedną nieznana dziś kompozycja ogrodowa, a dwie partery wodne otoczone zapewne parterami roślinnymi. Całość części ozdobnej otaczały szpalery i aleje. Jednakże cała kompozycja była dużo większa, gdyż obok części ozdobnej położone były z dwóch stron kwatery ogrodów użytkowych, także otoczone szpalerami i alejami, sąsiadujące ze strumieniem wyznaczającym północno-wschodnią granicę założenia oraz ze stawami nad tym strumieniem. Zatem zbliżone do kwadratu cztery kwatery ozdobne były częściami większego, kwaterowego, szachownicowego układu składającego się ze zbliżonej wielkości kwadratowych kwater sąsiadujących ze stawami, którym zapewne również nadano regularne kształty. Prawdopodobnie już w XVII wieku posadzono dwie długie aleje wiodące do ogrodów, z których jedna ukierunkowana była na dwór stojący na zamknięciu dziedzińca, bezpośrednio przy jednym z parterów wodnych (w części prawdopodobnie istniejący do dziś, tylko w późniejszych czasach przebudowany)6, a druga na dziedziniec przed dworem. Aleje te były w późniejszych czasach uzupełniane nowymi nasadzeniami. W skład kompozycji wchodziły też zabudowania gospodarcze stojące albo w miejscu obecnej części gospodarczej (czyli na północny-wschód i południowy-zachód od alei lipowej), albo przy drodze ze wsi w zachodniej części założenia.

Tak skomponowane założenie rozwijało się w wieku XVIII otrzymując zapewne nowe elementy i formy wystroju wnętrz ogrodowych i nowe nasadzenia. Wznoszone też w nim zapewne były nowe budynki gospodarcze. Rozwijany był tu wcześniejszy, kwaterowy układ kompozycji, która nabierała coraz bardziej reprezentacyjnego wyglądu. Ogólny schemat kompozycji założenia w XVIII wieku pokazany został na szkicu nr 1, będącym próbą rekonstrukcji układu przestrzennego na podstawie zachowanej do lat 80. XX w. substancji zabytkowej oraz na podstawie analogii z innymi założeniami tego okresu. Pierwotny szachownicowy układ został w wieku XVIII zachowany, ale poszerzono go o trapezowate kwatery ogrodowe sąsiadujące z drogą ze wsi. Zwracały też uwagę prostokątne stawy, z których dwa zamykały ogród od północnego-wschodu, a trzy mieściły się w południowo-wschodnich kwaterach ogrodowych. Oprócz funkcji użytkowych wszystkie miały zapewne znaczenie ozdobne, stanowiąc część barokowej kompozycji ogrodowej. Nadal istniały też dwie długie aleje wiodące do dworu (od południowego-wschodu) i dziedzińca przed dworem (od południa).

Na podkreślenie zasługuje wysoka wartość estetyczna założenia w Przegalinach, mającego kilka związków widokowych z otoczeniem i rozplanowanego według najlepszych wzorców sztuki ogrodowej epoki. Klarowny schemat kompozycyjny całości pozwala przypuszczać, że również ogrody ozdobne były, mimo niewielkiej powierzchni, swoistymi cackami o bogatym wystroju i miała się na nich koncentrować uwaga obserwatorów, których wzrok prowadziły tu długie aleje oraz osie widokowe biegnące przez ogrody i stawy.

Przegaliny Wielkie-schemat

Schemat rozplanowania założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich w XVIII w. - próba rekonstrukcji

Prawdopodobnie około połowy XVIII w. siedziba w Przegalinach Wielkich przeszła na własność Wysiekierskich, rodu średnio zamożnej szlachty. Dokonali oni na przełomie XVIII i XIX wieku pewnych zmian w ogrodach, których zakresu bliżej nie znamy oraz przebudowali dwór, który po przebudowie nabrał wyglądu niewielkiego, piętrowego pałacu. Ogrody generalnie zachowały barokowy charakter.

Do roku 1857 Przegaliny pozostawały własnością Wysiekierskich, a w roku 1857 kupił te dobra za sumę 30 tys. rubli Wiktor Szaniawski.7

Po uwłaszczeniu część dóbr została rozparcelowana pomiędzy chłopów wsi Komarówka, a przemiany stosunków społecznych na wsi wywołane uwłaszczeniem zmusiły właścicieli Przegalin do uprzemysłowienia dóbr. Przed rokiem 1888 powstały więc tam gorzelnia parowa i cegielnia produkująca dreny. Eksploatowano też pokłady torfu, a grunty majątku zostały wydrenowane.8 W związku z lokalizacją nowych obiektów rozbudowie uległa gospodarcza część założenia. W obrębie założenia wzniesiono więc różne budynki inwentarskie i gorzelniane (zlokalizowane przy stawach w południowo-zachodniej części założenia).

Równocześnie z przebudową części gospodarczej nastąpiła przebudowa ogrodu ozdobnego w duchu krajobrazowym. Zlikwidowano regularny układ parterów, zarówno wodnych, jak i roślinnych. Stawom nadano obłe kształty, a miejsce dawnych parterów roślinnych (być może już wcześniej zaniedbanych) zajęły trawiaste wnętrza ogrodowe z pojedynczymi drzewami. Przed pałacem urządzono kolisty podjazd ze stojącą pośrodku altaną obsadzoną winogronami. Pozostały jednak regularne drogi dzielące użytkowe kwatery ogrodu oraz pozostała część szpalerów i alei przy tych drogach. Zachowane też zostały długie aleje dojazdowe. Na północ od pałacu i stawu przy pałacu wydzielono murem prostokątny teren, na którym zlokalizowano inspekty. Ponadto, w sadzie, na północny-wschód od części ozdobnej wzniesiono oranżerię. Wymienione zmiany wprowadzane były sukcesywnie aż do roku 1914 - również przez Władysława Szaniawskiego, astronoma, który przejął majątek w 1891 r. Właściciel ten wzniósł także na przełomie XIX i XX w. budynek obserwatorium astronomicznego, usytuowany na południowy-zachód od dworu.9 W tym czasie cała kompozycja zajmowała obszar o powierzchni około 16,5 ha.

W czasie I wojny światowej zniszczeniu uległa gorzelnia, a teren założenia zdewastowano.10

Po I wojnie światowej, na początku lat 20. W założeniu przeprowadzono remonty zabudowań usuwając zniszczenia wojenne. Dla uzyskania funduszy na ten cel rozparcelowano w 1925 r. 24 ha ziemi.11

Rozplanowanie założenia nie uległo w okresie międzywojennym żadnym zasadniczym zmianom. Nowe nasadzenia jakie wówczas wprowadzano były przeważnie uzupełnieniami drzewostanu zniszczonego podczas wojny, bądź pozostającego w złym stanie. Ówczesny właściciel Władysław Szaniawski traktował dobra dość instrumentalnie, jako środek umożliwiający mu uprawianie ulubionego hobby - astronomii, toteż nie przywiązywał większej wagi ani do spraw gospodarczych, ani do wyglądu założenia.12

Władysław Szaniawski zmarł w 1931 r., a dobra po nim przejął jego syn Jan. Jednym z pierwszych jego posunięć była sprzedaż wyposażenia wieży astronomicznej wzniesionej przez ojca. Znajdujący się w niej sprzęt astronomiczny nabyły Uniwersytety w Krakowie i w Wilnie. Za uzyskane tą drogą fundusze Jan Szaniawski zakupił dynamomaszynę, zelektryfikował dwór i oficynę oraz część zabudowań gospodarczych, nabył samochód i wybudował garaż.13

W roku 1939 założenie nie uległo żadnym zniszczeniom, natomiast w roku 1940 rozebrano wieżę astronomiczną. W roku 1943 przechodzące tędy radzieckie oddziały partyzanckie spaliły pałac.14 W tym samym czasie został zdewastowany także teren założenia.

W 1944 r. przeprowadzono reformę rolną, przy czym parcelowano również teren ogrodów użytkowych. Część gospodarczą przejął Gminny Ośrodek Maszynowy. Zniszczony pałac został odbudowany dopiero około 1959 r. i umieszczono w nim szkołę podstawową. Szkole przydzielono sąsiadujący z pałacem teren parku ozdobnego, już wtedy bardzo zniszczonego. Mimo nowych nasadzeń dokonanych w latach 70. oraz doprowadzenia do szkoły chodników, szkoła nie podjęła bardziej zdecydowanych prób dokonania renowacji części ozdobnej założenia, która w latach 80. XX w. nadal pozostawała bardzo zdewastowana.

Podział własnościowy założenia oraz brak zainteresowania wyglądem kompozycji doprowadziły do wypadania starych drzew, zaniku dróg parkowych i dalszej systematycznej dewastacji obiektu. Wzniesiono też tutaj nowe budynki mieszkalne i inne. Wycięto część sadów, których teren zajęły pola lub łąki. Rozebrano większość starych zabudowań gospodarczych i oranżerię, mocno zniszczoną na skutek braku konserwacji. Około 1975 r. część terenu dawnych zabudowań gospodarczych przejęła Spółdzielnia Kółek Rolniczych Komarówka, która wzniosła tam nowy magazyn, oborę i wagę. Pozostałe tereny po budynkach gospodarczych zajęły łąka i zagroda chłopska.

Przed wyborami 1976 r. (w budynku pałacu mieściła się komisja wyborcza) na terenie dawnego podjazdu przed pałacem posadzono żywopłoty, mające w swej formie nawiązywać do parterów ogrodowych. Mniej więcej w tym samym czasie dokonano nowych nasadzeń w parku. Kilka lat wcześniej posadzono szpaler grabowy pomiędzy parkiem a ogrodem warzywnym położonym na północny-zachód od parku.15

Z renesansowej, kwaterowej kompozycji, jaka powstała w Przegalinach w wieku XVI do lat 80. XX w. zachowały się (oprócz ogólnej lokalizacji założenia) niektóre drogi dojazdowe (w tym droga do wsi) oraz zapewne podział terenu na kwadratowe kwatery w centralnej część założenia i część stawów, choć trudno dziś precyzyjnie określić które i w jakim stopniu mogły się zachować. Wprowadzony w XVII wieku, kwaterowy, szachownicowy układ w swoim podstawowym zarysie zachował się do dzisiaj. Do lat 80. XX w. przetrwały z niego: fragmenty dworu, regularny układ dróg jezdnych, część podziałów kwater ogrodowych, stawy ogrodowe (choć przekształcone podczas krajobrazowej przebudowy założenia), oraz część drzew z dawnych nasadzeń. Z kompozycji rozwijanej w wieku XVIII przetrwały: system dróg jezdnych, system stawów (później częściowo przekształcony), duża ilość starych drzew (w tym aleje i szpalery lub ich fragmenty), ślady części dawnych dróg, osie widokowe i miejsce lokalizacji zabudowań gospodarczych.16

Na przełomie XVIII i XIX w. dokonano przebudowy dworu, który podwyższono i któremu nadano cechy klasycystyczne, w wyniku czego nabrał on cech niewielkiego pałacu. Tak rozbudowany pałac zachował się do dziś, mimo późniejszych przemian formy architektonicznej tego obiektu.

Z okresu krajobrazowej przebudowy obiektu, przypadającego na lata 80. i 90. XIX w, oraz początek wieku XX. Zachowały się: ruiny dawnego magazynu stojącego w części gospodarczej, forma stawów parkowych, fragmenty muru ogrodzenia wokół dawnych inspektów, niewielka ilość drzew oraz figura Matki Boskiej. Z okresu międzywojennego do lat 80. XX w. przetrwały tylko nieliczne, sadzone w tym okresie drzewa.17

Mimo wojennych i powojennych zniszczeń barokowy układ kompozycyjny, który przetrwał poprzednie stulecia nadal częściowo istniał. Zachowało się tu m.in. dużo drzew osiemnastowiecznych, albo nawet jeszcze starszych. Dużo starych drzew pochodziło też z I połowy XIX w., a zdecydowanie mniej z II połowy tego stulecia lub z początku wieku XX. Prawie wszystkie stare drzewa odtwarzały regularny, kwaterowy układ kompozycyjny założenia, przy czym niezwykle cenne były zachowane całe kompleksy drzew, będące jednocześnie ważnymi elementami kompozycji - jak aleja lipowa prowadząca do lasu lub osiemnastowieczne lub wczesno dziewiętnastowieczne szpalery przy drodze biegnącej po granicy dawnych ogrodów użytkowych. Drzew osiemnastowiecznych lub sadzonych na początku XIX w. było w Przegalinach bardzo dużo. Należały do nich lipy, kasztanowce, jesiony i dąb z kapliczką oraz 3 wierzby, osiągające 90-170 cm średnic pni, przy czym z tego samego okresu pochodziła część drzew rosnących w alejach, które z racji na gorsze warunki wzrostu (większe zacienienie i zagęszczenie itp.) nie osiągnęły tak dużych rozmiarów i miały średnice pni od 70 do 90 cm. Skład gatunkowy starych drzew sadzonych w II połowie XIX w. był podobny i z tego okresu pochodziły lipy, jesiony, kasztanowce, wierzby, dąb i wiąz o średnich pni 55-85 cm, przy czym średnice pni wierzb sadzonych w II połowie XIX w. dochodziły do 100 cm. Wśród zachowanych starych drzew sadzonych na początku XX w. występowały brzozy, grochodrzewy, klony, grab i jesiony o średnicach pni 40-60 cm.18

Oprócz drzew starych rosły na terenie założenia drzewa młode, sadzone w różnych latach okresu po II wojnie światowej. Rosły one z rzadka w alejach i szpalerach między drzewami starymi oraz we wnętrzu parku ze stawami. Część młodych drzew tworzyła szpaler grabowy oddzielający park od ogrodu użytkowego. Ponadto, na terenie założenia rosły zarośla i samosiewy drzew w sąsiedztwie stawów parkowych, miejsca, w którym stało obserwatorium astronomiczne oraz przy drogach i przy starym murze ogrodzenia. Można też było spotkać drzewa owocowe w sadach. Łącznie na terenie założenia rosło w tym czasie 39 gatunków i odmian drzew i krzewów.19

Kompozycja założenia nadal była znakomicie osadzona w krajobrazie, a jej długie, ukierunkowane na pałac aleje odznaczały się klasycystycznym rozmachem. Chociaż powierzchnia otaczających pałac ogrodów ozdobnych nie była duża, to powiększono ją o dalekie widoki na otaczający krajobraz - wzdłuż alei, przez sad, na osi pałacu - a sam pałac był z daleka widoczny od zachodu. Natomiast od północy zwracały uwagę drzewa pozostałych części założenia. Z daleka też widoczna była od wschodu, zachodu i południa wielka aleja lipowa prowadząca do lasu. Ta wieloczęściowa kompozycja usytuowana była ponadto nad dawnym strumieniem (obecnie rowem) i jej integralną częścią były dwa malownicze stawy rybne. Mimo znacznych ubytków bardzo cenny był starodrzew obiektu z wieloma drzewami o charakterze pomnikowym. Niekorzystnie wyglądało jedynie pastwisko na terenie dawnego sadu i zniszczeniu uległa kompozycja dawnego ogrodu użytkowego, którego teren nie odgrywał już w krajobrazie żadnej specjalnej roli.20

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Przegaliny Wielkie - pałac

Pałac w Przegalinach Wielkich - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.pl

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 45-46

2 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 45-46

3 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 45-46

4 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 255-256

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 140 - Kiedrejowie i Zarankowie, obok Jana III byli fundatorami cerkwi w Przegalinach

6 Katalog zabytków powiatu Radzyń, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej - Opracowanie to datuje wprawdzie dwór na przełom XVIII i XIX wieku, jednakże jego autorzy nie dotarli do informacji, że dwór ten był w 1943 r. spalony przez oddział partyzantów radzieckich; dwór odbudowano około 1959 r., ale bez wieży w południowo-zachodniej - pierwotnego alkierza. Należy zwrócić uwagę na podobieństwo między dworami w Żabikowie, Żeliźnie (datowanymi na przełom XVI i XVII w.) do dworu w Przegalinach, co mogłoby wskazywać na to, że obiekty te wzniesiono w tym samych czasie. Jednak dwór w Przegalinach był najbardziej przekształcony i zniszczony w czasie II wojny światowej, co utrudnia jego datowanie.

7 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta Hipoteki, nr 157, księga hipoteczna dóbr Przegaliny Duże

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 140

9 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3524

10 Informacje ustne Łobana Czesława, zam. w Przegalinach Wielkich

12 Informacje ustne Dziewiałtowskiej-Wachek Władysławy, zam. w Przegalinach, dawnej pokojowej we dworze

13 Informacje ustne Dziewiałtowskiej-Wachek Władysławy, zam. w Przegalinach, dawnej pokojowej we dworze; Informacje ustne Łobana Czesława, zam. w Przegalinach Wielkich

14 Informacje ustne Dziewiałtowskiej-Wachek Władysławy, zam. w Przegalinach, dawnej pokojowej we dworze

15 Informacje ustne Łobana Czesława, zam. w Przegalinach Wielkich

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

18 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

19 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

20 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WP, WIG 1827, pas 41, słup 36

 


Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród pałacowy, Przegaliny WielkieKategoria:pałacowy