rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeRóżanystok

Ogród klasztorny – powstały przed 1661 r., później kilkakrotnie przebudowywany (przed 1741 r., po 1759 r. i po 1901 r.), eklektyczny, ozdobno-użytkowy, ze śladami pierwotnego szachownicowego układu

Dawna nazwa: Tabenszczyzna lub Krzywostok, od 1866 r. do 1915 r. Krasny Stok

Gmina: Dąbrowa Białostocka

Położenie obiektu: nad strumieniem, na terenie łagodnie opadającym ku południowi

 

Różanystok - plan 

Plan założenia klasztorno-ogrodowego w Różanymstoku - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Późniejszy Różanystok był pierwotnie nazywany Tabenszczyzną lub Krzywostokiem i było to centrum niewielkich dóbr powstałych przed 1582 r. (powstał tu folwark założony przez spadkobierców Scypiona del Campo, kawalkatora Zygmunta Augusta).

W latach 1659-1665 wzniesiono tam drewniany kościół, w którym ówcześni właściciele majątku Tabenszczyzna – Szczęsny Tyszkiewicz, syn Krzysztofa, stolnik dorpacki i jego żona Eufrozyna, stolnikowa słonimska – umieścili namalowany w 1652 r. obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, powszechnie uznawany za słynący łaskami. Od 1659 r. przybywali więc do Tabenszczyzny liczni pątnicy, co zaważyło na późniejszym rozwoju tej siedziby.

W 1661 r. Sczęsny i Eufrozyna Tyszkiewiczowie ofiarowali tę siedzibę wraz z niewielką oprawą ziemską dominikanom sejneńskim. Do tego czasu kompozycja przestrzenna Tebenszczyzny została ukształtowana w sposób charakterystyczny dla barokowych siedzib dworskich tych terenów.

Zajmowała ona prostokątny teren ograniczony z trzech stron drogami dojazdowymi (do Jaczna, do gospodarstwa folwarcznego i do pół), a z czwartej sadzawkami. W centrum tego prostokąta stał dwór (prawdopodobnie obecne skrzydło wzniesionego w 1794 r. klasztoru dominikanów). Dwór ustawiono na osi drogi dojazdowej ze wsi Stock (niegdyś Stoczno), biegnącej między dwiema sadzawkami, a następnie przecinającej teren ogrodów i obsadzonej w obrębie ogrodów aleją. Stanowiła ona jedną z osi kompozycyjnych założenia, a po jej obu stronach znajdowało się 6 kwater ogrodowych opadających tarasowo ku północy (w stronę sadzawek i leżącej za nimi doliny strumienia). Inna droga, biegnąca przed dworem, dzieliła ogród na część północną i południową. W części północnej, oprócz wspomnianych 6 kwater sąsiadujących a aleją usytuowaną na osi dworu, znajdowało się 6 innych kwater ogrodu, przez które wiodła droga do kościoła, równoległa do drogi prowadzącej do dworu. Cała ta szachownicowa północna część ogrodu składająca się z 12 kwadratowych kwater otoczona była murem, w którym znajdowały się dwie ozdobne bramy pozwalające oddzielić funkcje mieszkalne od dewocyjnych, chociaż ze względu na bliskie sąsiedztwo stojących w jednej linii dworu i kościoła cała północna część ogrodów miała charakter dewocyjny. Część południowa również podzielona była na 12 analogicznych kwater i pełniła funkcje rekreacyjne oraz użytkowe. Część gospodarczą założenia zlokalizowano na południowy-wschód od dworu w dwóch skrajnych kwaterach części południowej, przy czym zabudowania wykraczały poza wytyczoną wschodnią granicę układu, co pozwala przypuszczać, że być może przeniesiono je tu z innego miejsca (może z osi głównej po zniszczeniu dawnego folwarku podczas najazdu Chowańskiego, gdy Tyszkiewicz z cudownym obrazem zbiegł na Podlasie).

Aczkolwiek wygląd kwater ogrodowych w XVII w. nie jest bliżej znany, jednak tak klarowny szachownicowy układ przestrzenny założenia składający się z 24 kwater pozwala mniemać, że musiała to być przynajmniej w części kompozycja ozdobna o typowym dla ogrodów barokowych wystroju. Natomiast dewocyjny charakter obiektu skłania do wniosku, że po 1659 r. były tam zapewne rozaria symbolizujące Marię i różaniec propagowany przez dominikanów (od czego zapewne wywodzi się nowa nazwa obiektu – Różanystok).

W trzecim dziesięcioleciu XVIII w. kompozycję różanostocką rozbudowano. Wzniesiony został wtedy czworoboczny, murowany budynek klasztorny wykorzystujący wzniesiony w 1728 r. budynek mieszczący cele. Klasztor ten został ukończony w 1731 r., a w roku 1794 zastąpiono go nowym, chociaż bardziej prawdopodobne jest, że dokonano wtedy jedynie jego przebudowy polegającej na usunięciu fragmentów istniejącej budowli i nadaniu całości charakteru pałacu.

Przed 1741 r. przebudowano też ogrody, o których źródła z 1770 r. wspominają, że „ogród ma wyjątkowy, z drzewostanem o wyszukanych owocach szczepiony za ówczesnego przeora Remigiusza Śmiarowskiego teraz eksprowincjała”. Co prawda opis ten odnosi się raczej do upraw sadowniczych, jednak późniejsze (czytelne jeszcze w latach 80. XX w.) ślady dawnej kompozycji pozwalają sądzić, że siedemnastowieczny kwaterowy ogród został wówczas w większości utrzymany, więc zapewne tylko część kwater zajmowały sady wzbudzające taki podziw w 1770 r.

W 1759 r. rozpoczęto budowę nowego murowanego kościoła, który został konsekrowany w 1785 r., chociaż nigdy go nie ukończono. Była to monumentalna, trójnawowa, barokowa budowla z transeptem i dwiema wieżami, rozplanowana na rzucie kwadratu, a usytuowana na zachód od klasztoru i starego kościoła. Stała się ona dominantą widokową okolicy widoczną od wschodu, zachodu i południa z odległości kilkunastu nieraz kilometrów.

Jednocześnie z budową kościoła powiększono teren założenia od zachodu i wytyczono nową drogę biegnącą po granicy układu. Skorygowano też bieg drogi wiodącej przez ogrody, którą wyprowadzono teraz na nowy kościół.

Po III rozbiorze Polski Różanystok znalazł się w Prusach Nowowschodnich. Prusacy sekularyzowali dobra i sytuacja ekonomiczna klasztoru znacznie się pogorszyła. Świadczy o tym relacja wizytatora dominikańskiego, który w 1824 r. zanotował: „Różanegostoku położenie jest smutne, bez drzew, łąk, wody, sąsiadów dobrych. Płaci za swój folwark arendy 671 rubli srebrem. Dziś już jałmużny nie ma, ledwie w baranach i gęsiach dochodzi jakaś jałmużka”. Co prawda wzmianki o drzewach i wodach dotyczą lasów i stawów rybnych, ale także sama siedziba klasztorna i jej ogrody musiały w tym okresie podupaść. Dochody były bowiem tak mizerne, że w 1811 r. ustanowiona została w Różanymstoku parafia, którą mieli prowadzić dominikanie.

Za przyczyną zaangażowania dominikanów w ruch niepodległościowy klasztor uległ w 1846 r. kasacie, a zabudowania przekazano duchowieństwu świeckiemu. W 1865 r. w ramach represji popowstaniowych władze carskie zamknęły kościół różanostocki, a w 1866 r. zamieniono go na cerkiew. W latach 1865-1901 kompozycja Różanegostoku uległa wielkiemu wyniszczeniu. Z zabudowań ocalały tylko kościół, klasztor wraz z przybudowanym do niego dawnym dworem Tyszkiewiczów i stajnia przy klasztorze.

Na mocy decyzji świętego synodu z 1900 r. przeniesiono w roku 1901 do Różanegostoku, który od 1866 r. do roku 1915 nazywany był Krasnym Stokiem, żeński klasztor z Grodna. Krasny Stok stać się miał bowiem ośrodkiem prawosławia o znaczeniu misyjnym, a przede wszystkim antypolskim, toteż ogłoszono w całej Rosji zbiórkę na ten monastyr.

Ze środków napływających ze składek zakonnice rozpoczęły liczne inwestycje, podczas których likwidacji uległa część barokowej kompozycji. Przebudowano wnętrze kościoła i wieże, które zwieńczono cebulastymi kopułami, zaś w ogrodzie (na południu od klasztoru dominikanów) wzniesiono nowy klasztor o agresywnej bryle i eklektycznej architekturze, zwany trafnie przez miejscową ludność „drapieżnikiem”, która to nazwa powstała z przeinaczenia nazwy „trapeznyj”, jaką nadały budynkowi mniszki. Budynek ten połączono ze starym klasztorem łącznikiem z dzwonnicą i bramą wychodzącą na cmentarz przykościelny. Na wschód od nowego klasztoru wzniesiono w ogrodzie, na osi starej alei, drewniany budynek zwany „daczą” lub „willą”, przeznaczony na siedzibę gościnną dla carskiej rodziny (gdyby ta zechciała tu przyjechać), a w praktyce zamieszkiwany przez przełożoną zgromadzenia. Nadana temu budynkowi nazwa wiązała się z tym, że skomplikowana architektura tego budynku przypominała wille stawiane w miejscowościach uzdrowiskowych. Wnętrze między starym a nowym klasztorem wypełniały partery kwiatowe o barokowych kształtach. Południowa część starego ogrodu, otoczona murem, starymi alejami i starym szpalerem, wykorzystywana byłą wówczas jako warzywnik. Ogród użytkowy otaczał też budynek „daczy”.

Na wschód od „daczy” i ogrodów usytuowane było gospodarstwo folwarczne. Budynki gospodarcze otaczały tam prostokątny dziedziniec, do którego od północy wiodła droga biegnąca po starej granicy założenia. Wzdłuż niej postawiono zespół eklektycznych budynków mieszczących warsztaty, w których pracowały mniszki – farbiarnię, mydlarnię, plisownię i tkalnie. Przy północnej granicy dawnego założenia wzniesiono budynek szpitala i nowicjatu. Obok alei wiodącej niegdyś do dworu Tyszkiewiczów wybudowana została z cegły cerkiew w stylu bizantyjskim. Natomiast w północno-zachodniej części ogrodu powstały dwa bliźniacze, trójkondygnacyjne budynki seminarium nauczycielskiego prowadzonego przez zakonnice. Ogród i cmentarz przy dawnym kościele ogrodzono kamiennymi murami z nową bramą przy wjeździe na cmentarz od zachodu. Poza tym ogrodzeniem, przy drodze do Jaczna stanęły dwa budynki o kamiennych parterach mieszczących stajnie i wozownie oraz drewnianych piętrach mieszczących mieszkania dla pątników. W północno-zachodnim narożniku założenia stała dziewiętnastowieczna karczma. Ogrody zostały powiększone o obszerny sad położony na wschód od zabudowań i przylegający do topolowej alei rosnącej przy drodze do Jaczna.

W 1915 r. przed zajęciem terenu przez Niemców mniszki ewakuowały się w głąb Rosji wywożąc ze sobą cudowny obraz (a także podobno jego również cudowną kopię). W kościele Niemcy urządzili skład zboża, a w klasztorze umieścili urząd gospodarczy. Poza tym bardzo zdewastowali ogrody.

W 1918 r. kościół przejęła parafia rzymsko-katolicka, a pozostałe budynki i grunty oddane zostały w 1919 r. OO. Salezjanom z Oświęcimia, którzy otworzyli tu szkoły: rolniczą oraz ogrodniczą, progimnazjum i gimnazjum (akta przekazania sporządził 9 lutego 1920 r. biskup wileński Matulewicz). W 1922 r. część założenia przejęły siostry salezjanki prowadzące tu sierociniec oraz (od 1931 r.) powszechną szkołę prywatną.

W 1929 r. umieszczono w kościele nowy obraz Matki Boskiej z dzieciątkiem, poświęcony w Rzymie przez Piusa XI. Obraz ten, podobnie jak poprzedni, ściągał liczne pielgrzymki toteż budynki zespołu zostały w okresie międzywojennym odrestaurowane, a nawet wybudowano tam kilka domów mieszkalnych w stylu nawiązującym do polskiego dworu szlacheckiego lub w stylu zakopiańskim. Autorem projektów tych domów miał być Oskar Sosnowski, który m.in. w 1922 r. dokumentował architekturę zespołu podominikańskiego. Przede wszystkim zaś przebudowano kościół usuwając kopuły wież i cerkiewny wystrój. Prowadzono też w tym czasie prace renowacyjne w ogrodach ozdobnych i w sadach, chociaż nasadzenia ozdobne miały głównie charakter uzupełniający. Odbudowie zespołu patronował Nikodem Hryckiewicz urodzony w pobliskim Nierośnie.

Po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1939 r. siostry wraz z sierocińcem i zakonnicy zostali usunięci z Różanegostoku. Salezjanom pozostawiono do dyspozycji jedynie budynek „daczy”, natomiast inne budynki zajęły koszary. We wnętrzach ogrodu urządzono wtedy place apelowe i ćwiczebne oraz place postojowe dla wojsk zmechanizowanych. Podczas działań wojennych 1941 r. zniszczone zostały budynki seminarium nauczycielskiego, kilka modernistycznych budynków przy drodze do Stocka i kilka innych. Zdewastowana też została cerkiew. Dalszej dewastacji dokonały wojska niemieckie, które urządziły w Różanymstoku szpital i magazyny zbożowe.

Po II wojnie światowej do Różanegostoku powrócili salezjanie, którzy do 1954 r. wyremontowali większość zabudowań i uporządkowali ogrody, w których m.in. dosadzili szpalery drzew. Salezjanie prowadzili tu szkołę rolniczą o dość wysokim poziomie nauczania, ale w 1954 r. usunięto ich z Różanegostoku, a szkołę podporządkowano świeckim władzom oświatowym. Kościół wraz z cmentarzem i jeden drewniany budynek wzniesiony w okresie międzywojennym przejęła parafia rzymsko-katolicka.

Zespół Szkół Rolniczych będący w latach 80. XX w. użytkownikiem założenia dokonał w nim znacznych przekształceń. Przede wszystkim wzniósł wiele nowych zabudowań, w tym: salę gimnastyczną (łączącą dwa budynki klasztorne), budynek szkolny przy dawnym seminarium, bloki mieszkalne, kompleks budynków gospodarczych i warsztatów we wschodniej części założenia. Wnętrza tarasowych kwater północnej części dawnych ogrodów zajęły boiska i nowe nasadzenia ozdobne, natomiast wnętrza południowej części dawnego barokowego ogrodu kwaterowego zajęły pola uprawne, inspekty, szklarnie i kotłownia. We wnętrzu położonym między budynkami klasztornymi wybudowano duży, betonowy basen pływacki. Przy granicach wschodniej części założenia posadzono szpalery świerkowe, zaś w otoczeniu szpitala i budynków warsztatowych stawianych na początku XX w. ulokowano szereg szopek, ogórków warzywnych, sadków i niewielkich trawniczków. Natomiast sad założony przez mniszki usunięto. Teren szkolny został zaraz po 1954 r. oddzielony od kościelnego wysokim betonowym murem, co zlikwidowało powiązania widokowe ogrodu z kościołem.

 

Różanystok 1

Widok ogólny na założenie klasztorno-ogrodowe w Różanymstoku od północnego-zachodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ BIałystok, nr D 2135

Oprócz szkoły do części budynków poklasztornych wprowadzono też innych użytkowników – szpital, pocztę, przedszkole, kino, a część pomieszczeń zajęły mieszkania. W dawnym domu gościnnym dla pątników umieszczono szkołę podstawową. Część kościelna także uległa zmianom. Wokół kościoła posadzono wiele drzew, urządzono drogę krzyżową, wzniesiono budynki katechetyczne i polowy ołtarz, a obok starej plebanii wybudowano nową, przed którą urządzono parking na potrzeby pielgrzymek odwiedzających koronowany w 1981 r. obraz Matki Boskiej Różanostockiej.

 

Różanystok2.jpg

Widok z wnętrza ogrodu zajmującego południowo-zachodnią część założenia klasztornego w Różanymstoku
na budynek wzniesiony przez mniszki prawosławne - stam z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2136

Różanystok 3

Widok od północy na aleję lipową przy wschodniej granicy tarasowego ogrodu ozdobnego w Różanymstoku
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2137

Do lat 80. XX w. Różanystok zachował wiele dawnych zabudowań (z różnych okresów historycznych) oraz resztki dawnej kompozycji terenu – dróg i stawów, tarasów, murów ogrodzeń, kilka alei i szpalerów sadzonych w różnych okresach rozwoju założenia, niewielką liczbę starych drzew rosnących pojedynczo i część sadów. Zachowało się też wnętrze południowej części ogrodu. Jednak starodrzew uzupełniały liczne, różnogatunkowe nasadzenia młode nie stanowiące żadnej określonej kompozycji, zaś wszystkie zachowane stare elementy stanowiące pozostałości różnych faz rozwoju założenia tak były przemieszane z nowymi, że trudno było przypisać założeniu jakiś konkretny styl lub charakter.

 

Różanystok 4

Widok od północy na teren dawnego tarasowego ogrodu ozdobnego, budynek klasztorny
wzniesiony przez OO. Dominikanów i kościół w Różanymstoku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2138

Różanystok 5

Założenie klasztorno-ogrodowe w Różanymstoku - widok od południowego-zachodu na "Daczę",
dawniej budynek mieszkalny przeoryszy zakonu mniszek prawosławnych - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2140

Roślinność założenia składała się w tym czasie z 52 gatunków i odmian drzew i krzewów, a wśród drzew starych dominowały egzemplarze sadzone w końcu XIX w. i na początku wieku XX. Jednak rosło też sporo starszych drzew posadzonych na przełomie XVIII i XIX w. – lipy ze szpalerów otaczających od południa dawny barokowy ogród oraz lipy, klony, dąb, jesion i kasztanowiec, rozrzucone w różnych częściach założenia. Na uwagę zasługiwały też topole czarne posadzone około połowy XIX w. w alei przy drodze do Jaczna.

 

Różanystok 6

Widok od północnego-zachodu na cmentarz przykościelny w Różanymstoku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2141

Funkcje zespołu w krajobrazie były w latach 80. XX w., podobnie jak wcześniej, ogromne. Założenie, zajmujące w okresie największej świetności obszar około 30 ha, leży bowiem na terenie otwartym i dopiero niedawno w jego sąsiedztwie powstały pierwsze zagrody chłopskie. Kościół dzięki korzystnemu położeniu wysokościowemu dominował widokowo nad okolicą przyciągając wzrok z daleka, a zabudowania i stare drzewa także były dobrze widoczne wśród pól. Odwiedzany przez liczne pielgrzymki Różanystok był w tym czasie jednym z najczęściej oglądanych miejsc byłego województwa białostockiego. Same jednak wnętrza ogrodów, otoczone wysokim murem, nie posiadały powiązań widokowych z otoczeniem, chociaż ze względu na wartości historyczne zespołu i szczególny charakter tej miejscowości mogłyby być szerzej udostępniane i posiadać bardziej ozdobny wystrój.

Ewa Bończak-Kucharczyk
Józef Maroszek

 

Źródła:

Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych I, nr 4192

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Archiwum Parafii rzymsko-Katolickiej w Różanymstoku, Plan gruntów kościoła parafialnego rzymsko-katolickiego w Różanymstoku 1847 r.

Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, t. II, Warszawa 1978, s. 628-630

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 53

Interpelacja Posła Doktora Karola Polakiewicza i Kolegów z Klubu Parlamentarnego Stronnictwa Chłopskiego Pana Prezesa Rady ministrów, Ministra Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości, Oświaty w sprawie nadużyć popełnionych przez Starostę i jego Zastępcę i Wydział Sejmikowy w Sokółce i przez Posła Nikodema Hryckiewicza przez naruszenie art. 22 Konstytucji, Warszawa 1926

Inskrypcja na tablicy wmurowanej w budynek dawnego szpitala w Różnymstoku

Informacje ustne p. Filipowskiego, zam. w Różanymstoku

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 79 i 220

25 lecie działalności Salezjańskiej w Polsce 1898-1923, Mikołów 1923

Giżycki Jan Marek, (Wołyniak), Wiadomości o dominikanach prowincji litewskiej, cz. I, Kraków 1917, s. 195 i 198

Litovskije Eparchialnyje Vedomosti, Wilno, nr 25 i 33 z 1896 r., s. 76

Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. IX, Lipsk 1879-1908, s. 182

Pribavlenije. Cerkovnyje Vedomosti Izdavaemyje pri Sviatiejsen Pravitielstvujuscem Sinodie. Jeżenedolneje izdanje s pribavlenijami. Sankt Peterburg 1886-1915, r. 1901, s. 1378-1380

Skarżyńska Lucyna, Zespół podominikański w Różanymstoku [w:] Białostocki Informator Kulturalny 1975, nr 1

Wiśniewski Jerzy, Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego we wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVIII w. [w:] Navukovy zbornik, Białystok 1964, s. 25

Włodek Józef, Nikodem Hryckiewicz i początek niepodległości w ziemi sokólskiej w latach 1918-1919 [w:] Tygodnik Powszechny nr 13 z 12 marca1978 r.

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia klasztorno-ogrodowego w Różanymstoku, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Piłaszewicz Zofia, Różanystok, Kościół i klasztor podominikański. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Białystok 1971, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 120, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: Różanystok, ogród klasztornyKategoria:klasztorny lub plebański