Ratarków

Ogród folwarczny - powstały po 1904 r. w wyniku przebudowy folwarku założonego po 1856 r.

Dawna nazwa: Latarków, Ratarków

Gmina: Piszczac

Położenie obiektu: wśród lasów, przy lokalnej drodze Piszczac - Wyczółki

Ratarków, czy też Latarków, to niewielki folwark wchodzący w skład dóbr Piszczac, założony około połowy XIX w. Jeszcze w latach 30. XIX w. w miejscu tego folwarku, przy bocznej drodze Piszczac - Wyczółki ciągnął się wąski pas lasów i błot.¹ Można więc przypuszczać, ze folwark założono w tym miejscu po oddzieleniu dóbr Piszczac od miasta Piszczaca, co nastąpiło w 1856 r.² Folwark ten miał pierwotnie znaczenie głównie gospodarcze, toteż składał się pewnie jedynie z zabudowań otaczających dziedziniec gospodarczy, a położonych na wykarczowanej wśród lasu polanie. Pośrodku tego dziedzińca pozostawiono jedynie jeden dąb z wyciętego lasu. Do zabudowań folwarcznych wiodła droga dojazdowa od traktu Piszczac - Wyczółki. Być może już wówczas na terenie podmokłego lasu wykopano dwie nieregularne sadzawki.

Kolejna faza rozwoju tego założenia nastąpiła po 1904 r., kiedy to dobra piszczackie nabył Józef Gron.³ Folwark w Piszczacu został wówczas powiększony o osadę młyńską usytuowaną na północny-wschód od założenia po obu stronach drogi do Piszczaca. Osada ta składała się z obszernego, murowanego, trzykondygnacyjnego młyna oraz murowanego, parterowego budynku mieszkalnego. Osadę tę połączono z budynkami folwarcznymi aleją wysadzoną lipami i brzozami. W tym samym czasie na północny-wschód od dębu wzniesiono drewniany budynek dla administratora ustawiony frontem do drogi dojazdowej od traktu Piszczac - Wyczółki, a znajdujący się przed nim dąb otoczono gazonem, który pełnił funkcję podjazdu. Droga prowadząca do podjazdu od zachodu została obsadzona aleją lipową, a po jej obu stronach istniała prawdopodobnie jakaś kompozycja zieleni ozdobnej o nieznanym dziś wyglądzie. Na południe od budynku mieszkalnego założono nieduży sad, który zwłaszcza w pobliżu tego budynku pełnił funkcję ogrodu spacerowego. Na wschód od tego budynku stały zabudowania gospodarcze, a na południowy-zachód od podjazdu i alei lipowej znajdowały się otoczone lasem sadzawki, miedzy którymi przebiegała droga z Piszczaca do Wyczółek. Ogólny obszar gruntów folwarku wynosił w tym czasie około 70 ha.⁴ Całość kompozycji zajmowała natomiast obszar o powierzchni około 4 ha.

W opisanym stanie założenie przetrwało do 1923 r., nie ulegając w czasie działań wojennych 1915 r. większym zniszczeniom. W roku 1923 przystąpiono do parcelacji majątku Piszczac, w której wyniku folwark Ratarków wraz z osadą młyńską nabył wówczas Jan Kwapiszewski. Przejście własności w ręce Kwapiszewskich nie spowodowało w obrębie folwarku wyraźniejszych zmian. Około 1938 r. Córka Kwapiszewskich - Józefa - wyszła za mąż za oficera Wojska Polskiego Jana Wądziora, który zginął w czasie działań wojennych 1939 r. Wdowa po nim, Józefa z Kwapiszewskich Wądziorowa popełniła później w czasie okupacji samobójstwo.

W 1944 r. w folwarku mieścił się przyfrontowy szpitalik, najpierw niemiecki, a następnie rosyjski. Rannych, którzy zmarli w Ratarkowie pochowano najpierw na prowizorycznym cmentarzu w lasku po zachodniej stronie drogi do Piszczaca (na południe od drogi wiodącej do zagrody chłopskiej), a następnie, po ekshumacji w 1946 r. przeniesiono na cmentarz w Piszczacu.⁵

W 1945 r. grunty folwarku zostały rozparcelowane, przy czym pozostawiono niewielką resztówkę o powierzchni około 14 ha (w tym 10 ha lasu), na której do 1959 r. gospodarowała matka Jana Wądziora. W 1959 r. Wądziorowa sprzedała osadę młyńską jej dotychczasowemu dzierżawcy Ludwikowi Szczepańskiemu, natomiast teren założenia wydzierżawił Stanisław Starzyński. Nowy dzierżawca rozebrał dwór administratora, który w tym czasie był już bardzo zniszczony, a z uzyskanego z rozbiórki materiału wzniósł na południe od gazonu nowy budynek mieszkalny. Mniej więcej w tym samym czasie ufundowano kapliczkę z figurą Matki Boskiej, jako wotum w związku z samobójczą śmiercią Józefy Wądzior.⁶

W latach 60. XX w. rozebrano większość budynków inwentarskich i gospodarczych, toteż w latach 80. XX w. teren założenia był bardzo zniszczony i nieużytkowany, poza osadą młyńską funkcjonującą zgodnie ze swoim przeznaczeniem.

Z elementów wchodzących w skład układu przestrzennego pierwotnego folwarku, jaki powstał w Ratarkowie po 1856 r. zachowały się do lat 80. XX w. stary dąb pozostawiony z dawnego lasu, a później rosnący na dziedzińcu oraz obniżenia po sadzawkach. Spośród elementów wprowadzonych po roku 1904 r. zachowały się: młyn, budynek mieszkalny przy młynie, aleja łącząca młyn z dworem, aleja wiodąca na podjazd, ślad podjazdu, kilka starych drzew i trochę krzewów w otoczeniu dworu i podjazdu, studnia, fragment sadu oraz droga do Wyczółek.⁷

W roku 1984 występowało w Ratarkowie zaledwie 17 gatunków drzew i krzewów. Roślinność założenia była dość uboga, a starodrzew skupiał się w dwóch alejach oraz w sąsiedztwie podwórza. Większość terenu dawnego założenia porastały różnogatunkowe lasy. Przy podwórzu rosły nieliczne grupy krzewów, a całość uzupełniały sady - jeden przy młynie, a drugi położony na wschód i południe od podwórza. Najstarszym drzewem założenia był dziewiętnastowieczny dąb o średnicy pnia 110 cm, rosnący na środku dawnego podwórza. Inne stare drzewa obiektu pochodziły głównie z końca XIX w. i z początku wieku XX, ale część posadzono w okresie międzywojennym. Osiągały one średnice pni od 37 do 65 cm.⁸

Pozostała z dawnego folwarku bardzo skromna kompozycja zieleni, ograniczająca się do dwóch niezbyt długich alei, kilku innych starych drzew i sadu, nie pełniła już w latach 80. XX w. szczególnych funkcji w krajobrazie. Zwłaszcza, że od strony szosy zasłaniał ją las. Jedynym elementem zwracającym uwagę był tam młyn, z daleka widoczny od strony północnej.⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolonii Piszczac, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolonii Piszczac, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁴ Informacje ustne Starzyńskiego Stanisława, zam. w Piszczacu, dzierżawcy terenu założenia

⁵ Informacje ustne Starzyńskiego Stanisława, zam. w Piszczacu, dzierżawcy terenu założenia

⁶ Informacje ustne Starzyńskiego Stanisława, zam. w Piszczacu, dzierżawcy terenu założenia

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ratarkowie, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ratarkowie, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ratarkowie, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, RatarkówKategoria:folwarczny