Rogowo

Ogród folwarczny – powstały w XVI w., a około 1840 r. przebudowany

Dawna nazwa: Rogowo

Gmina: Choroszcz

Położenie obiektu: wśród pól i łąk, przy drodze z Choroszczy do wsi Rogowo, nad bezimiennym, nieistniejącym już strumieniem (zapewne wpadającym Narwi)

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Rogowie - stan z 1980 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Rogowie z 1980 r.

W roku 1437 książę Michał Zygmuntowicz nadał Piotrowi z Gumowa, wójtowi Tykocina, dobra choroskie i w tym samym roku rozpoczęto osadzanie mazowszan w Rogowie. Powstała tam wieś zamieszkała w późniejszych czasach przez drobną szlachtę – Rogowskich, która stanowiła wyspę wśród wsi chłopów pańszczyźnianych należących do włości choroskiej.¹ Obok tej wsi, zapewne w XVI w. został założony folwark Rogowo, należący do dóbr choroskich (zob. Choroszcz), których właścicielami byli kolejno: Chodkiewiczowie, Bazylianie Suprascy, ponownie Chodkiewiczowie, Sapiechowie, Mniszhowie i Braniccy.²

Folwark w Rogowie pełnił funkcje wyłącznie utylitarne, stały w nim budynek mieszkalny (zwany folwarkiem) oraz liczne budynki hodowlane i magazynowe skupione przy kilku dziedzińcach i podwórzach, ale jeszcze w II połowie XVIII w. nie było tam żadnych ogrodów ozdobnych (funkcjonowały tylko 2 warzywniki). Świadczy o tym zachowany inwentarz tego folwarku z lat 1771-1772, w którym znajdujemy następujący opis. „Dwór, do którego z drogi wjeżdżając brama między dwoma słupami drewnianymi i wrotami z tarcic na biegunach podwójnymi, przy tej bramie o lewą rękę ogród niewielki żerdziami między koły zamocowanymi ogrodzony, do którego między dwoma słupkami furtka na prawą rękę ode drogi. Płot takoż z żerdzi do ogrodu za budynkiem a przy nim sadzawka da konserwacji drobiu wykopana. Dalej idąc na prawą rękę folwark z drzewa kostkowego postawiony dachówką kryty… Gumna do których idąc od folwarku na prawej ręce chlewki na drób i świnie z dylów zabudowane słomą kryte, na lewej ręce zaś spichlerz z drzewa oprawnego z wystawą wybudowany. Za tym spichlerzem chlewków 4 pod jednym dachem słomą krytych… Za tymi chlewkami kawał olszyny wyniosłej wzdłuż na troje stai ciągnący się ale wszerz wąska, za którą gumna z oborami w kwadrat zabudowane, do których idąc po prawej ręce na trzech małych prostych słupkach szopka pod którą drzewa oprawnego do budowli zdatnego sztuk sto dziesięć, po lewej wrota na biegunach i furtka, z tej na obydwa boki szopa o jednej ścianie od gumien na sześciu słupach, przy tej na prawej ręce plewnik z dylów budowany, po lewej ręce stodoła kwadrat czyniąca o jednym klepisku…, przy tej stodoła podłużna wielka o jednym klepisku od pola o czworgu wrotach wylotnych, od tej znowu na kwadrat stodoła trzecia z dwojgi wrotami podwójnymi wylotnymi na oborę. Przy tej stodole próbnik…, z tej stodoły wyszedłszy na oborę po lewej ręce chlew cały z dylów z wrotami podwójnymi… dwa zaś chlewy kwadrat utrzymujące o jednej tylko ścianie a wewnątrz na słupach, przy którym kwadracie poczynając od stodoły chlewek na cielęta. W tym folwarku oprócz ogrodu wyż wyrażonego jest ogród drugi za budynkiem do chałup chłopskich przypierający od dziedzińca żerdziami między słupki i koły z tyłu zaś płotkiem łozowym ogrodzony… za drogą ode dworu idącą w dole pastewnika ogród na zboże i olszyny kawał wyniosłej ale rzadkiej, przy której Rasszula do obrabiania przędziw…”.³

W roku 1808, po śmierci Izabelli z Poniatowskich Branickiej (która miała dożywocie na dobrach pozostałych po Janie Klemensie Branickim), dobra choroskie przeszły najpierw na Potockich, a następnie na Krasińskich i Komarów. W roku 1853 dobra te otrzymała Honorata hr de Moni z domu Komar (w wyniku zapisu jej ojca hr Aleksandra Komara). Oddała ona w roku 1867 te dobra w dzierżawę na 36 lat.⁴

Przed 1867 r., jak się wydaje za czasów Aleksandra Komara około 1840 r., folwark w Rogowie został przebudowany, przy czym nadano mu pewne cechy reprezentacyjne. Został tam wzniesiony (częściowo istniejący jeszcze na początku lat 80. XX w.) murowany dwór, przed którym urządzono podjazd. Jednocześnie obsadzono granice założenia, a wokół podjazdu posadzono ozdobne drzewa i krzewy. Na północny-wschód od dworu założono sad, graniczący z obszernym dziedzińcem gospodarczym położonym na północ od dworu, a otoczonym wielkimi kamiennymi budynkami gospodarczymi wzniesionymi w 1840 r. Stały tam obora, stajnia, stodoła, 2 magazyny i inne budynki o nieznanym dziś przeznaczeniu, a z dziedzińca wybiegały drogi prowadzące na północ i wschód do pól i łąk. Na zachód od dworu mieścił się ogród warzywny przylegający do drogi dojazdowej z Choroszczy, którą obsadzono aleją lipową. Wzdłuż wschodniej i zachodniej granicy założenia i dalej aż do rzeki Narwi posadzono szpalery topolowe. Nowy sad założono prawdopodobnie na miejscu starej części gospodarczej, o czym mógłby świadczyć istniejący tam staw – zapewne dawna sadzawka „dla konserwacji drobiu”. Po przebudowie całość folwarku zajęła wraz z ogrodami obszar o powierzchni około 4,2 ha.⁵

W roku 1899 hrabina de Moni przystępuje do parcelacji folwarku Rogowo. Grunty o powierzchni 100 dziesięcin (około 110 ha) nabywają wtedy Piotr i Paweł Bartoszewiczowie oraz Paweł Łuszczyński. Pozostałą część gruntów folwarku Rogowskiego nieco później sprzedano Turowskim, Lebiedzińskim, Uszyńskim i innym nabywcom. Teren siedliska folwarcznego znalazł się w rękach Bazyla Uszyńskiego oraz Bartoszewiczów.⁶

Parcelacja rozpoczęła długoletni proces niszczenia układu dawnego folwarku. Uszyńscy wznieśli tu drewniany dom usytuowany na południowy-wschód od założenia przy drodze do Choroszczy. Bracia Bartoszewicze zamieszkali we dworze. Poza tym powstały inne budynki mieszkalne – w 1900 r. wzniesiony został przez Zagórskiego drewniany dom stojący na wschód od dworu, a w roku 1913 murowany dom Bartoszewiczów stojący na południe od dworu (przy drodze). W 1930 r. na terenie folwarku przeprowadzono komasację gruntów, w czasie której wycięto szpalery topolowe rosnące przy granicach założenia. W okresie międzywojennym właściciele wspólnie użytkowali stare zabudowania gospodarcze, stawiając jednocześnie wiele nowych budynków, czego skutkiem było częściowe zatarcie dawnych podziałów założenia na części funkcjonalne (dwór z podjazdem, dziedziniec gospodarczy, sad i warzywnik).⁷

Okres II wojny światowej założenie przetrwało bez większych zniszczeń, ale po wojnie gospodarstwa Bazyla Uszyńskiego i Pawła Bartoszewicza, liczące ponad 100 ha gruntów, zostały rozparcelowane. Od tego czasu trwa stopniowe niszczenie zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Aż do 1950 r. zabudowania gospodarcze dawnego folwarku były praktycznie nieużytkowane, po czym przejął je Okręgowy Zarząd Rolny, działający przy Przedsiębiorstwie Budownictwa Przemysłowego „Przemysłówka” w Białymstoku – instytucja, której zadaniem było zaopatrywanie pracowników budownictwa w artykuły rolno-spożywcze (której działalność prowadzona była jednak nieracjonalnie przynosząc same straty). Po roku 1956 Okręgowy Zarząd Rolny został zlikwidowany, a majątek po nim przejął najpierw Państwowy Fundusz Ziemi, a następnie Kółko Rolnicze.⁸

W końcu lat 50. i w latach 60. XX w. na terenie założenia powstało kilka nowych budynków mieszkalnych, natomiast w połowie lat 60. rozebrano połowę starego dworu i część kamiennych budynków gospodarczych. W latach 70. Kółko Rolnicze wyremontowało dużą kamienną oborę.⁹

Teren założenia poprzedzielany w okresie powojennym wieloma różnymi ogrodzeniami w roku 1980 należał do Spółdzielni Kółek Rolniczych w Choroszczy oraz do rolników – Zygmunta Lebiedzińskiego, Antoniego Kozłowskiego, Józefa Przepisa, Sabiny Zagórskiej i Władysława Zagórskiego.¹⁰

Z dawnego folwarku przetrwały do tego czasu połowa dworu, duża kamienna obora z 1840 r., kamienna stodoła, ruiny kamiennej stajni, gruzy po stodole, wnętrze dziedzińca gospodarczego, fragmenty sadu, staw i nieliczne drzewa ozdobne. Wśród nich wyróżniały się 4 lipy rosnące na zachód od stawu przy gruzach piwnicy, pochodzące z I połowy XIX w. Inne, bardzo nieliczne stare drzewa rozrzucone w różnych punktach założenia, pochodziły z przełomu XIX i XX w. bądź z nasadzeń dokonywanych przez różnych właścicieli w latach 20. XX w. (nie tworzących żadnej planowanej kompozycji). Występowała tam także pewna ilość młodych drzew i krzewów sadzonych przy zabudowaniach chłopskich. Łącznie wraz z krzewami i drzewami owocowymi występowały tu 22 gatunki drzew i krzewów, jednak układ roślinności założenia nie miał nic wspólnego z kompozycją dawnego folwarku.¹¹

W tym stanie obiekt nie odgrywał już żadnej szczególnej roli w krajobrazie. Zwracały tam jedynie uwagę pozostałe po folwarku stare zabudowania.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977

² Jabłonowski Aleksander, Podlasie, cz. III, Warszawa 1908-1910; Oleksicki Antoni. Małofiejew Irena, Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego Choroszczy, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³ AGAD, Archiwum Roskie nr 82, Inwentarz pośmiertny dóbr Jana Klemensa Branickiego, 1771/72, s. 28v-287

⁴ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5131, 5132, 6703; Oleksicki Antoni. Małofiejew Irena, Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego Choroszczy, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogowie, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5131, 5132, 6703

⁷ Informacje ustne mieszkańców Rogowa; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogowie, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁸ Informacje ustne mieszkańców Rogowa

⁹ Informacje ustne mieszkańców Rogowa

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogowie, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogowie, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku