Rudzieniec

Ogród dworski - regularny, powstały w XVII w. na miejscu wcześniejszego folwarku, w czasach późniejszych częściowo przekształcony w duchu krajobrazowym, po 1944 r. prawie całkowicie zniszczony

Dawna nazwa: Rudzieniec

Gmina: Milanów

Położenie obiektu: w otwartym krajobrazie pól i łąk, na prostokątnym terenie otoczonym lokalnymi drogami do Gęsi, Łubna, Rudna i wsi Kostry, na wschód od doliny Żarnicy

Usytuowanie założenia dworsko-ogrodowego w Rudzieńcu na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Rudzieniec po raz pierwszy wymieniany jest w źródłach w roku 1567 - w spisie wsi majątku Jabłoń, należącego wówczas do Połubińskich.¹ Późniejsze losy tej wsi wiążą się z losami pobliskiego Jabłonia, który w XVII wieku stanowił dziedziczną własność Firlejów, a następnie w wieku XVIII przeszedł w ręce Potockich.²

Prawdopodobnie już w XVII wieku powstał w Rudzieńcu niewielki folwark o charakterze ściśle utylitarnym, należący do dóbr Jabłoń. Natomiast w XVIII wieku powstała tu w oparciu o wcześniejsze zabudowania siedziba dworska widoczna na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.³ Niestety, brak źródeł historycznych uniemożliwia ustalenie genezy tego założenia, jednak ponieważ Rudzieniec nie był centrum samodzielnych dóbr, można przypuszczać, że zlokalizowano tu rezydencję letnią lub dwór myśliwski.

Kompozycja tego założenia okazała się bardzo trwała, gdyż na mapie z 1839 r. i na Mapie Taktycznej Polski wykonanej w 1927 r. wygląd założenia jest bardzo podobny. Składało się ono z trzech zasadniczych części funkcjonalnych zajmujących prostokątny teren otoczony dookoła drogami dojazdowymi. Część północno-zachodnią tego prostokąta zajmowały zabudowania gospodarcze i mieszkalne skupione przy drodze ze wsi Kostry do wsi Radacze. Część środkową zajmowały sady i ogrody warzywne, a część południowo-wschodnią obszerny park, przecięty w połowie prostą drogą wyznaczającą główną oś kompozycji.⁴ Na każdej z obu wymienionych map ukazana jest jednak inna lokalizacja dworu, który pierwotnie stał w parku, a w roku 1927 zlokalizowany był już w północnym rogu założenia, tj. w części gospodarczej. Być może zatem pierwotny dwór uległ zniszczeniu (np. w czasie I wojny światowej), a jego rolę przejęła siedziba rządcy lub ekonoma (co byłoby zrozumiałe, zważywszy że nie mieszkali tu właściciele majątku).

Dobra Rudzieniec, należące w końcu XIX w. do księżnej Marii Czetwertyńskiej z Milanowa, składały się w roku 1888 z folwarku Rudzieniec z awulsem Wandopol oraz z folwarków Łubno, Gęś i Amelin. Ogólny obszar tych dóbr wynosił wtedy 4548 morgów (około 2274 ha), z czego na Rudzieniec przypadało gruntów ornych i ogrodów 1080 morgów (około 540 ha), łąk 329 morgów (około 164,5 ha), pastwisk 11 morgów (około 5,5 ha), lasów 939 morgów (około 468,5 ha), osady morgów 9 (około 4,5 ha) i nieużytków morgów 77 (około 38,5 ha). Stały tu 3 budynki murowane i 31 drewnianych.⁵

Kompozycja założenia nie ulegała większym zmianom do roku 1944, co zapewne miało związek z tym, że przedwojenny właściciel Rudzieńca książę Seweryn Czetwertyński wypuszczał go w dzierżawę, sam zaś rzadko przebywał w swoich dobrach lubelskich.⁶

W okresie międzywojennym park służył do przejażdżek i spacerów. Posiadał szereg dróg poprowadzonych między starymi okazałymi drzewami i okrążających dwa malownicze stawy parkowe. Prostą drogę spacerową wyznaczającą główną oś kompozycji parku nazywano wtedy linią, a sam park gajem. Park ogrodzony był drewnianym parkanem, podobnie jak sady i podwórza części gospodarczej. W części gospodarczej znajdowały się: gorzelnia, obory, magazyny, czworaki, kuźnia oraz 3 stawy gospodarcze i gorzelniane. Pośrodku sadu stała obszerna, murowana piwnica.⁷

Stan obiektu w okresie międzywojennym wskazuje na to, że regularna wcześniej kompozycja uległa do tego czasu zmianom i przybrała krajobrazowy charakter. Trudno dziś jednak powiedzieć, czy był to wynik jakiejś planowej przebudowy (o której nie posiadamy żadnych informacji), czy raczej zaniedbania, które powodowało zarastanie ogrodu przez naturalne zbiorowiska roślinne, co później zostało zaakceptowane i po niewielkich przeróbkach pozwoliło tanim kosztem przeobrazić dawny regularny układ w swobodny, na poły dziki park.

W czasie II wojny światowej, Niemcy spalili w 1944 r. gorzelnię i towarzyszące jej zabudowania. Po wojnie część gruntów majątku została rozparcelowana, a resztę wraz z częścią terenu założenia (bez parku) przejęła Gminna Spółdzielnia z Milanowa. Park przeszedł pod administrację Nadleśnictwa w Radzyniu Podlaskim.

W 1946 r. spółdzielnia rozebrała gorzelnię. Pozostałe budynki nadal były eksploatowane, ale ich nie remontowano. W 1956 r. grunty majątku Rudzieniec przejęło utworzone wówczas Kółko Rolnicze, które w latach 1960-1963 rozebrało czworaki oraz część budynków gospodarczych, pozostawiając jedynie magazyn i oborę (później też przebudowaną na magazyn). Do tego czasu wycięto sady dworskie, a na ich miejsce wprowadzono pastwiska i pola uprawne.⁸

W roku 1976 zlikwidowane zostało Kółko Rolnicze, a jego majątek przejęła Spółdzielnia Kółek Rolniczych Milanów, która utworzyła tutaj Punkt Rolny Rudzieniec, nastawiony na hodowlę bukatów. W związku z tym wzniesiono w północnej części założenia 10 budynków inwentarskich oraz budynek administracyjny.

Przekazanie dawnego parku w zarząd Nadleśnictwu spowodowało, że zespół zieleni parkowej traktowany był tak samo jak lasy produkcyjne, na skutek czego zanikła dawna kompozycja parku, a pod starymi cennymi drzewami wyrósł młody, gęsty zagajnik, porastający praktycznie cały teren dawnego parku. Był on tak gęsty, że uniemożliwiał policzenie starych drzew, których duża ilość zachowała się zwłaszcza w północnej, południowo-zachodniej i wschodniej części parku. Między drzewami istniały tam wydeptane ścieżki i jedna droga jezdna, a poza tym mieszkańcy okolicznych zagród, które wzniesiono po wojnie w sąsiedztwie parku, wywozili tam śmieci i wycinali drzewa, co powodowało dalszą dewastację kompozycji parkowej.⁹

Z dawnej kompozycji założenia, jaka istniała w Rudzieńcu w wieku XVIII i utrzymywała się w ogólnym zarysie do czasów II wojny światowej, do lat 80. XX w. przetrwały jedynie drogi dojazdowe, dwa stare budynki (spichrz i przebudowana na magazyn obora), 3 stawy, ślad drogi biegnący wzdłuż głównej osi parku, rów z wodą oraz duża ilość cennych starych drzew. Nie zachowała się niestety kompozycja parku (pochłonięta przez ekspansywny las), zatem trudno powiedzieć, czy i jakie elementy z tej kompozycji mogły się zachować w gąszczu leśnym, zwłaszcza jeśli chodzi o krajobrazową fazę rozwoju parku.¹⁰

W roku 1982 rosło na terenie założenia 28 gatunków drzew i krzewów, przy czym roślinność miała tu w porównaniu z innymi parkami specyficzny charakter. Nie istniała już tam bowiem wyraźna kompozycja ogrodowa, lecz pozostał po niej kompleks zabytkowych drzew, głównie dębów, bardzo cenny i zajmujący teren dawnego parku. Rosły tam oprócz dębów także okazy starych lip, jesionów, grabów i sosen o średnicach pni w granicach 1 m i więcej. Drzewa te były w różnym wieku i w różnym stanie zdrowotnym. W pozostałych częściach dawnego założenia zachowało się niewiele starych drzew, jednak spośród nich 2 dęby, lipa i jesion miały charakter pomnikowy. Oprócz tego na terenie założenia występowały drzewa młode i zarośla, głównie przy drogach, ogrodzeniach i granicach pastwisk. Cały teren parku między starymi drzewami porastał młody las, składający się z grabów, klonów, jesionów, wierzb, brzóz, sosen, jarzębin, olsz, leszczyn, tarnin i wiązów.¹¹

W otwartym krajobrazie okolicznych pól teren założenia wyróżniał się jako wysoka, zwarta grupa drzewostanu parkowego, otoczona zabudowaniami SKR i budynkami zagród chłopskich. Dawny park nie różnił się jednak widokowo od lasu, dawne aleje już prawie nie istniały, a dewastacja dróg i części gospodarczej wywierała raczej niekorzystne wrażenie. Mimo niezbyt dużej wartości kompozycyjnej, teren parku miał znaczną wartość przyrodniczą, jako rzadko spotykana enklawa tak starego i okazałego drzewostanu, wyraźnie też wpływająca na warunki przyrodnicze w sąsiedztwie.¹²

EBK

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 54-55

² Łaski Józef, Jabłoń [w:] Tygodnik Ilustrowany 1876, t. XXIV, nr 30 z 22 lipca 1876 r., s. 49-50

³ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VIII

⁴ Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WP, WIG 1927, pas 42, słup 36

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 950

⁶ Informacje ustne Litko Jana, zam. w Rudzieńcu

⁷ Informacje ustne Litko Jana, zam. w Rudzieńcu

⁸ Informacje ustne Litko Jana, zam. w Rudzieńcu

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rudzieńcu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rudzieńcu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rudzieńcu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rudzieńcu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, RudzieniecKategoria:dworski