Rusków

Park pałacowy - krajobrazowy, powstały w latach 70. i 80. XIX w. z przekształcenia kompozycji romantycznej powstałej na początku XIX w. i jeszcze wcześniejszej, regularnej, barokowej kompozycji istniejącej w wiekach XVII i XVIII

Dawna nazwa: Rusków

Gmina: Platerów

Położenie obiektu: na niewielkim wzgórzu, na południowy-wschód od doliny rzeki Tucznej (ob. Kałuży), przy skrzyżowaniu lokalnych dróg z Hruszewa do Helenowa oraz z Czuchowa do Ruskowa i Zacisza, na północnym krańcu wsi Rusków

Historia siedziby dworskiej w Ruskowie sięga XV w. W roku 1493 ówczesny właściciel tych dóbr Rafał Raczko odnowił fundację kościoła w Ruskowie, Wydany został wówczas przywilej datowany następująco: „Dan w Ruskowie we dworze dnia 24 czerwca 1493".¹ Ze względu na wzajemne powiązanie między dworem a kościołem można przypuszczać, że najstarsza lokalizacja dworu pokrywa się z obecną. Zabudowania ówczesnej siedziby dworskiej były zapewne drewniane, a siedziba miała charakter użytkowy.

W rejestrze poborowym z 1580 r. odnotowano: „Urodzona Katarzyna Stanisławowa Raczkowa [wdowa po Stanisławie, wnuku Rafała Raczko, fundatora kościoła - przyp. A.O.] dała z Ruskowa i Czuchowa z włók osiadłych 16 po gr 30 z włók pustych 2 po gr 10 z ogrodników rolnych 5 po gr 6 z ogrodników bezrolnych 4 po gr 12".² Po śmierci Katarzyny Raczkowej dobra Rusków zostały podzielone między jej dwóch synów - Jan otrzymał Rusków, a Stanisław Myszkowice.³

Syn Jana Raczki - Adam, sędzia ziemski mielnicki, w roku 1646 zbudował tu istniejący do dzisiaj murowany kościół, na miejscu dawnego, zapewne drewnianego oraz dzwonnicę koło kościoła. Przypuszczalnie wówczas zbudowany został w Ruskowie pierwszy murowany dwór. Sposób rozwiązania planu przyziemia w obecnym dworze, a także pewne elementy dekoracji filarów w dawnej sieni zdają się bowiem wskazywać na jeszcze siedemnastowieczną metrykę tego obiektu.⁴ Kościół i dwór połączone były osią widokową, a całość założenia podporządkowana była prawdopodobnie jednej, głównej osi kompozycyjnej, przebiegającej z północnego-zachodu na południowy-wschód. Opierając się na zachowanych w terenie elementach dawnej kompozycji można przypuszczać, że dwór otoczony był ozdobnym, barokowym, tarasowym ogrodem, zaś w skład całej kompozycji ogrodowej wchodziły: dziedziniec przed dworem, półkoliste wnętrze za dworem, wypełnione parterami położonymi na tarasach opadających w kierunku rzeki, aleja na osi dworu, prowadząca od parterów do rzeki Tucznej oraz aleja prowadząca od dziedzińca do kościoła, biegnąca równolegle do osi głównej wzdłuż granicy boskietów położonych na północny-wschód od dziedzińca. Ponadto, w skład założenia wchodziły: młyn, zabudowania gospodarcze zgrupowane przy drodze do Hruszewa (na południe od ogrodu) oraz inne zabudowania położone na północ od ogrodu.

Prawdopodobnie jeszcze w XVIII wieku przebudowano drogi prowadzące do dziedzińca. Po tej przebudowie od bramy głównej rozchodziły się promieniście 4 drogi (z czego 3 istnieją do dziś, a czwarta, wiodąca do kościoła zanikła w XIX w.).

Dobra Rusków pozostawały w rękach potomków Raczków prawdopodobnie do końca XVIII w, kiedy to nabyli je Bądzyńscy, którzy przebudowali dwór w duchu klasycystycznym, a także przebudowali założenie ogrodowe. O wyglądzie elewacji frontowej pałacu z początku XIX w. dowiadujemy się z akwareli nieznanego autora. Jeśli chodzi o kompozycję terenu, to na dawnym dziedzińcu dworskim założono okrągły gazon kwietny, przy którego krawędzi posadzono krzewy różnej wysokości. Zlikwidowano regularne boskiety, pozostawiając rosnące między nimi stare drzewa. W południowym rogu ogrodu wzniesiono murowany budynek oranżerii (po kilku przeróbkach zachowany do dzisiaj). Za pałacem pozostawiono istniejące partery, natomiast na północ od nich, nad rzeką, w oparciu o istniejące starorzecze urządzono system kanałów połączony z pałacem drogą. Kanały otaczały dwie wyspy porośnięte drzewami. Z pałacu otwierały się widoki w kierunku północno-zachodnim i północnym na ogrody, rzekę Tuczną i wyspy oraz w kierunku wschodnim na zalesione wzgórze, na którego tle rysowały się mury kościoła i dzwonnicy. Zabudowa gospodarcza pozostała na swym dawnym miejscu, co widać na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.⁵

Uwłaszczenie chłopów spowodowało zmniejszenie majątku Rusków o wsie Rusków, Zaborze, Hruszew i Czuchów (razem około 593 morgów gruntu) oraz pozbawiło dwór bezpłatnej siły roboczej. Zmusiło to właścicieli dóbr do przestawienia gospodarki na bardziej intensywną i do uprzemysłowienia majątku.⁶ W roku 1887 majątek składał się z folwarków Rusków, Helenów i Czuchów oraz attynencji Malinowszczyzna, Pieńki i Majdan o ogólnej powierzchni 2293 morgów (około 1146,5 ha), z czego na folwark Rusków przypadało gruntów ornych i ogrodów morgów 201 (około 100,5 ha), łąk morgów 68 (około 34 ha), pastwisk morgów 10 (około 5 ha), lasów morgów 104 (około 52 ha) oraz nieużytków morgów 47 (około 23,5 ha). W folwarku stało 8 budynków murowanych i 28 drewnianych., a z obiektów przemysłowych znajdowały się tu dwa młyny wodne, cegielnia, gorzelnia, browar i tartak. Eksploatowano też pokłady torfu.⁷

W latach 70. i 80. XIX w. ostatecznie ukształtowała się kompozycja założenia. Oprócz wzniesienia na miejscu poprzednich nowych zabudowań, teren założenia ogrodzono od południowego-wschodu murem, przez który do parku prowadziła półkoliście zakończona brama, usytuowana na osi pałacu. Podobnie odgrodzono park od zabudowań gospodarczych, położonych w północnej części założenia. W mur założenia została wbudowana przy skrzyżowaniu z drogą do Hruszewa niewielka kapliczka z figurą Chrystusa Frasobliwego (prawdopodobnie istniejącą już wcześniej). Ponadto, w pobliżu gorzelni, na południe od drogi do Hruszewa wykopano duży staw o funkcjach gospodarczych, a na północ od parku i zabudowań założono duży sad. W samym parku dokonano nowych nasadzeń utrzymanych w duchu krajobrazowym. Oprócz tego otaczano drzewami i krzewami nowe zabudowania gospodarcze. Już wówczas rozpoczęto też dosadzanie drzew na wyspach, uzupełniając luki po wypadających starych drzewach.

W końcu XIX w. Maria Bądzyńska wyszła za mąż za Ignacego Humnickiego wnosząc mu w posagu dobra Rusków. Małżonkowie Humniccy w roku 1910 przystąpili do przebudowy pałacu, o czym informuje dokument wmurowanych w północną ścianę budynku.

Na przełomie XIX i XX w., po wybudowaniu nowego kościoła parafialnego w centrum wsi, kościół przy pałacu zaczął pełnić rolę kaplicy cmentarnej, a cmentarz przy nim powiększono do obecnych rozmiarów.

Po rodzicach - Ignacym i Marii -  Rusków odziedziczył najmłodszy syn Stefan Humnicki, który władał tym majątkiem do roku 1944. W roku 1939, za namową małżonki (z domu Lubomirskiej) Stefan Humnicki rozpoczął kolejną przebudowę pałacu, przerwaną jednak przez wybuch wojny. Za czasów Humnickich park był starannie konserwowany. Dokonywano w nim też różnych nasadzeń uzupełniających. W okresie międzywojennym założenie powiększono o ogród warzywny, położony na północ od gorzelni i graniczący z parkiem. Całość kompozycji zajęła wówczas obszar o powierzchni około 18,8 ha.

Okres II wojny światowej założenia w Ruskowie przetrwało bez większych zniszczeń. Jednak w roku 1944 Rosjanie urządzili w pałacu szpital wojskowy, który funkcjonował tu do lata 1945 r. W tym czasie park i pałac zdewastowano, m.in. zniszczono wówczas gazon, wycięto dużo drzew parkowych, wycięto też sad oraz znacznie uszkodzono ornżerię.⁸

W 1945 r. grunty dworskie zostały rozparcelowane, a resztówka o powierzchni 11 ha, obejmująca też park, użytkowana była później jako wspólne pastwisko. Zaczęto też wznosić zagrody chłopskie przy drogach w sąsiedztwie cmentarza i parku. Pałac aż do 1950 r. niszczał nieużytkowany. W roku 1950 rozpoczęto jego remont, a w roku 1952 wprowadziła się tu szkoła podstawowa. W 1954 r, przeprowadzono ponowny remont pałacu, a w roku 1963 remont kapitalny. Wprowadzono centralne ogrzewanie i kanalizację oraz wybudowano drugą kondygnację w północnej części budynku. Na terenie parku wydzielono na północny-wschód od pałacu działki dla nauczycieli. Park już wówczas był bardzo zdewastowany, a z jego kompozycji pozostały nieliczne stare drzewa na pastwiskach, ogrodzenia i ślady dawnych tarasów. Po roku 1956 na południe od pałacu szkoła posadziła wiele drzew i żywopłotów (w tym większość na przełomie lat 70. i 80.) towarzyszących geometrycznym ścieżkom.⁹ Przed pałacem, na terenie dawnego gazonu, zlokalizowano boiska ziemne, a w latach późniejszych dokonano też nasadzeń drzew na terenie bezpośrednio sąsiadującym z pałacem od zachodu. Dalsza, wschodnia część dawnego parku odgrodzona została od terenu szkolnego siatką i wykorzystywana była jako pastwisko i łąka, toteż przetrwały tam tylko nieliczne stare drzewa. Resztki drzew zachodniej części parku niszczały z powodu zmiany poziomu wód gruntowych i braku konserwacji.

Systematyczne wyniszczanie i przekształcanie terenu założenia doprowadziło do całkowitego zniszczenia części dawnej kompozycji, której miejsce zajęły pastwiska, łąki i pola uprawne, w wyniku czego obszar z zachowanymi elementami starego układu skurczył się do około 8,6 ha.¹⁰

Do lat 80. XX w. z dawnej barokowej kompozycji, jaka powstała w Ruskowie w wieku XVII, zachowały się: fragmenty dworu (w obrębie obecnego pałacu), kościół i dzwonnica stojące na cmentarzu, główna oś kompozycji parku oraz 4 stare lipy rosnące przy osi głównej. Z elementów osiemnastowiecznych (kiedy to następował rozwój kompozycji założonej w XVII wieku) zachowały się drogi jezdne na wschód i południowy-wschód od parku, stare lipy rosnące przy drodze równoległej do granic parku, stare drzewa rosnące na łące na zachód od pałacu oraz ślady skarp i wnętrza przy pałacu. Z okresu przebudowy założenia, mającej miejsce na początku XIX w. i około połowy XIX w. (kiedy to wzniesiono wiele nowych budynków) do lat 80. XX w. przetrwały: część starych drzew, oranżeria, spichrz, czworaki oraz ślady kanałów w sąsiedztwie rzeki. Z przebudowy lat 80. i 90. XIX w. zachowały się: część grodzeń parku i część sadzonych wówczas drzew, a także duży staw położony na południe od założenia.¹¹

W roku 1981 występowało na terenie założenia 37 gatunków drzew i krzewów, jednak przetrwał tu niewielki procent drzew istniejących przed 1939 r. Najstarszymi drzewami były tu 4 siedemnastowieczne lipy pozostałe z dawnej alei biegnącej na osi pałacu, a teraz rosnące na łące i mające średnice pni 170, 170, 170 i 150 cm (pozostające w nienajlepszym stanie zdrowotnym). Inne stare drzewa, pochodzące z nasadzeń osiemnastowiecznych, rosły przy drodze biegnącej po granicy parku oraz na łąkach (na zachód od pałacu) i w sąsiedztwie cmentarza. Należały do nich lipy, jesiony i klon o średnicach pni 90-120 cm (będące w różnym stanie zdrowotnym). Pozostałe stare drzewa pochodziły z nasadzeń dokonywanych na przestrzeni XIX w., z wyjątkiem nielicznych drzew o średnicach pni około 40 cm, posadzonych na początku XX w. Opisaną roślinność założenia uzupełniały żywopłoty oraz młode drzewa i krzewy rosnące na terenie szkolnym i na południe od niego.¹²

Niegdyś, duży obszar założenia z usytuowanym na wzniesieniu pałacem, powiązany osiami widokowymi z kościołem, lasem i rzeką wyraźnie wyróżniał się w krajobrazie i można go było podziwiać z drogi do Hruszewa oraz z okolicznych pól i łąk. W latach 80. XX w., wobec zniszczenia części założenia i zasłonięcia go od wschodu zagrodami chłopskimi, rola obiektu w krajobrazie znacznie zmalała. Co prawda zachowane zostało powiązanie widokowe pałacu z rzeką, ale widoczne z drogi do Hruszewa resztki parku wywoływały raczej smutne odczucia.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Pałac w Ruskowie - stan wspólczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Cmentarz i kościól w Ruskowie - stan wspólczesny
Publ. www.ostoya.pl

Dawny czworak dworski w Ruskowie - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.pl

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 562 oraz t. X, Warszawa 1889, s. 31-32 (kościół w Ruskowie został ufundowany w 1440 r.)

² Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, Polska XVI w. Podlasie, Warszawa 1908, s. 77

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 562 oraz t. X, Warszawa 1889, s. 31-32 - Autor artykułu o Ruskowie pisze, ze podział ten nastąpił w 1546 r., jednakże musiało to mieć miejsce później, po roku 1580, w którym Katarzyna Raczkowa występuje jako prawna właścicielka uiszczająca pobór.

⁴ Glinka Jan, Zamek w Białymstoku w XV-XVII w. [w:] Rocznik Białostocki, t. I, 1961 - por. np. plan przyziemia najstarszej części pałacu Branickich w Białymstoku

⁵ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 31-32

⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 31-32

⁸ Informacje ustne Czarkowskiej Zofii, kier. Szkoły Podstawowej w Ruskowie

⁹ Informacje ustne Czarkowskiej Zofii, kier. Szkoły Podstawowej w Ruskowie

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Kerzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna parku w Ruskowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Kerzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna parku w Ruskowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Kerzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna parku w Ruskowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Kerzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna parku w Ruskowie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Mapa Metzburga Galicji Wschodniej z przełomu XVIII i XIX w.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Rusków, krzysztof kucharczykKategoria:pałacowy