Ryboły

Ogród folwarczny – kwaterowy, użytkowy, powstały około 1737 r.

Dawna nazwa: Ryboły

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: na północ od wsi, przy gościńcu z Bielska Podlaskiego do Zabłudowa, u zbiegu dwóch niewielkich strumieni, na terenie łagodnie opadającym ku południowi

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Rybołach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwotnie istniała w tym rejonie wieś Ryboły stanowiąca w XV w. osadę rybaków zamku bielskiego, którą podczas pomiary włócznej w 1562 r. przeniesiono na inne miejsce i osadzono na 86 włókach ziemi.¹ Po pomiarze włócznej nazywano ją Antonowicze lub Antony. Później w Rybołach należących do dóbr królewskich starostwa bielskiego założono czwarty folwark tego starostwa (pozostałe trzy znajdowały się w Stołowaczu, Użykach oraz w bielskim Hołowiesku). Początkowo w Rybołach umieszczono siedzibę wójtostwa i mieścił się tu wzmiankowany m.in. w 1676 r. „dwór Imci p. Lewickiego do wójtostwa należący”.²

Później, w związku z tym, że wieś została w dużym stopniu zniszczona podczas najazdu szwedzkiego, i zapewne także później w czasie wojny północnej, a także wyludniona w wyniku epidemii cholery w 1710 r.³ W wyniku tego duży udział wśród gruntów chłopskich stanowiły łany puste, toteż Jan Klemens Branicki, starosta bielski w latach 1709-1771 (ponadto właściciel dóbr białostockich) podczas intensywnego ponownego zagospodarowywania tej królewszyzny uzyskał od króla w 1737 r. przywilej na cotygodniowe targi w Rybołach (co znacznie podniosło rangę tej osady i dochody z dzierżawy) oraz znacznie rozbudował istniejący tam folwark. Co ciekawe wystawiony wtedy dokument nazywał Ryboły „dziedzicznymi”, co nie było prawdą, gdyż były one tylko wydzierżawianą królewszczyzną. Najwyraźniej starosta zamierzał starać się o alienację Ryboł i przyłączyć je w przyszłości do dóbr dziedzicznych.⁴

Ówczesny folwark zajmował prostokątny teren podzielony strumieniami. W południowej części tego terenu umieszczono dwór rządcy, zwrócony frontem do gościńca i połączony z nim drogą, stanowiącą jedną z poprzecznych osi kompozycji. Ta droga do dworu przekraczała mostek nad strumieniem i prowadziła na dziedziniec, którego boki zamykała para oficyn stojących po bokach dworu (ustawionych do dworu szczytami). Po przeciwnej stronie drogi, na zachód od niego znajdował się dziedziniec gospodarczy otoczony budynkami folwarcznymi.⁵ Na północ od zabudowań mieścił się ogród o dwóch kwaterach oddzielonych od siebie strumieniem i dwoma stawami. Po grobli między tymi stawami biegła droga wyznaczająca podłużną oś ogrodu, wbiegająca na dziedziniec przed dworem. Granice kwater ogrodowych obsadzono szpalerami lub alejami, a we wnętrzach kwater posadzono sady. Teren kwatery północnej ukształtowano w formie tarasów, a w skład kompozycji wchodził także obszerny warzywnik, położony między sadem a gościńcem.⁶

Równolegle do gościńca biegła w pobliżu zachodniej granicy założenia droga ze wsi Rzepki do położonych na południe od folwarku zabudowań wsi.

W 1759 r. spłonęła część zabudowań folwarku, które zostały później w 1779 r. odbudowane w tym samym układzie⁷, po czym aż do końca XVIII w. nie przeprowadzano w Rybołach żadnych remontów toteż stan budynków w końcu tego stulecia był bardzo zły. Daje temu wyraz opis sporządzony przez ówczesnego administratora folwarku, z którego wynika m.in., że stały tam m.in. dwór i obora wzniesione około 1737 r. oraz druga obora z owczarnią wzniesione około 1760 i 1779 r.⁸ Zły stan folwarku wiązał się zapewne z częstymi zmianami dzierżawców – m.in. w 1773 r. arendował tam niejaki Rogala, w 1793 r. Wincenta Schultzowa, wdowa po koniuszym, a w latach 1795-1808 Jakub Popławski.⁹

Po oczynszowaniu w latach 70. I 80. XVIII w. części wsi klucza rybołowskiego folwark stracił na znaczeniu i w XIX w. nie powrócił już do świetności. Zlikwidowano część zabudowy, natomiast wzniesiono na miejscu starego nowy dwór.

W XIX w. i na początku XX w. stale pozostawał własnością państwową i pełnił funkcje utylitarne. Dzierżawili go w tym czasie kolejno: Bukowiecki, Włodzimierz Sadowski, Władysława z Sadowskich, Włodzimierz Klenstarowic, Chmielewski i Włodzimierz Mączka.¹⁰

W końcu XIX w. Ryboły przeszły fazę uprzemysłowienia, gdyż w północnej części ogrodu wzniesiono wtedy gorzelnię, przy której wykopano sadzawkę, a we wschodniej części powstał kompleks zabudowań cukrowni. Po tych zmianach powierzchnia założenia zajmowała obszar około 14 ha.

Na początku XX w. uzupełniono lipami i kasztanowcami szpery i aleje rosnące wokół kwater ogrodowych.

Podczas I wojny światowej likwidacji uległy gorzelnia i cukrownia oraz zdewastowano ogród. Chociaż założenie zostało w okresie międzywojennym uporządkowane¹¹, to ponownie doznało zniszczeń w czasie II wojny światowej, kiedy to zniszczeniu uległy wszystkie zabudowania folwarku.

Po wojnie teren założenia przejął Państwowy Fundusz Ziemi, który wydzierżawił ten teren rolnikom z Ryboł. Później w krótkim czasie północną część dawnego ogrodu zamieniono na pole orne, a południową na pastwisko, zaś dawny ogród warzywny częściowo zarosły olsy. W latach 70. XX w. przebudowano stawy ogrodowe tworząc z dwóch dawnych jeden, a w latach 80. powstały przy drodze do Bielska Podlaskiego nowe zagrody chłopskie, które zajęły część dawnego ogrodu warzywnego.

Ogród folwarczny w Rybołach - widok z miejsca lokaizacji dworu dzirżawców w kierunku północnym na wnętrze ogrodu
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2227

Do lat 80. XX w. z dawnego folwarku przetrwały tylko wnętrza dawnego ogrodu owocowego otoczone w części olsami, a w części resztkami starych alei i szpalerów. Wnętrza te przecinały w tym czasie strumienie, zniekształcone i uregulowane podczas melioracji. Pośrodku leżał wydłużony staw powstały z połączenia dwóch wcześniejszych. Istniały także sadzawka gorzelniana, ślady tarasów ogrodowych, nieliczne drzewa owocowe we wnętrzu sąsiadującym niegdyś z dworem, gruzy po dworze i kilku innych budynkach folwarcznych oraz kępy krzewów (głównie lilaków) w otoczeniu tych gruzów. Roślinność składającą się z 21 gatunków drzew i krzewów tworzyły głównie samosiewy w lasach i zaroślach, a nieliczne stare kasztanowce, lipy, wierzby i dęby pozostałe ze szpalerów i alei pochodziły z końca XIX w. i z I połowy wieku XX. Poza tym występowały tam pojedyncze egzemplarze starych drzew innych gatunków.¹²

Ogród folwarczny w Rybołach - widok z drogi dojazdowej ze wsi w kierunku zachodnim na teren dawnego ogrodu
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2226

Te szczątki zniszczonego ogrodu, zasłonięte od drogi zagrodami chłopskimi, widoczne były tylko z pól leżących na zachód od wsi i nie odgrywały w krajobrazie żadnej znaczącej roli.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Archiwum Parafii Prawosławnej w Rybołach, Opisane rybołowskogo prichoda za dwuchsotnyj period s 1751 po 1951 god po danym archiwa rybolovskoj cerkwi, t. I, maszynopis; Lustracje woj. Podlaskiego 1570 i 1576, wyd. Topolski J., Wiśniewski J., Wrocław 1959, s. 509

² Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 175-176; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 842

³ Opisanie rukopisnego otdelenija Vilenskoj publicnoj biblioteki, t. IV, Wilno 1895-1906, s. 137; Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 51

⁴ AGAD, Metryka Koronna - Sigillata, nr 26, k. 58

⁵ Karte des westliches Russlands. Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss Landes-Aufnahme. b.m. Druck 1915 (M 30 Bielsk), Skala 1:100000

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Rybołach, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 123, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁷ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 315, s. 169; nr 369, s. 5

⁸ AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 1597, k. 1795-1805v

⁹ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, 128, s. 1, nr 316, s. 29; nr 419, s. 28

¹⁰ Informacje ustne mieszkańców wsi Ryboły

¹¹ Karte des westliches Russlands, 1915 r. (M 30 Bielsk Podlaski), Skala 1:100000

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Rybołach, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 123, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Ryboły, józef maroszekKategoria:folwarczny