rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeSiderka

Ogród dworski – klasycystyczny, wieloosiowy, powstały po 1775 r. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Siderka

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: na zboczu łagodnie opadającym w kierunku zachodnim do doliny rzeki Sidry i w kierunku południowym do doliny jej dopływu – bezimiennego strumienia

 

Siderka plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Siderce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Siderce została założona na początku XVI w. przez Michała Haleckiego, któremu przed 1536 r. nadano tu ziemie puszczańskie. Najdawniejsze wzmianki historyczne o dobrach Haleckiego dotyczą lat 1536-1540 – w 1536 r. wzmiankowana była granica dóbr Haleckiego, w 1539 r. jego chłopi, a w 1540 r. dwór Sidra Michała Haleckiego.1 Haleccy (vel Chaleccy) pozostawali właścicielami tych dóbr i siedziby dworskiej do lat 70. XVIII w. W 1775 r. do Haleckiego należało 19 dymów. Jeszcze rejestr podymnego z roku 1775 zaznacza: „Folwark Siderka JMP Chaleckiego”.2

Pierwotnie siedziba dworska składała się z dwóch części – dziedzińca otoczonego zabudowaniami i ogrodu. Do dziedzińca prowadziła droga ze wsi (położonej za polami kilkaset metrów od założenia). Na osi tej drogi usytuowany był murowany z cegły dwór3, którego podpiwniczenia istniały jeszcze w latach 80. XX w. Prostokątny kształt wschodniej części siedziby wskazuje, że pierwotnie była to kompozycja regularna, typowa dla ogrodów tego czasu. Zapewne już w XVI w. na wzgórzu leżącym po przeciwnej stronie strumienia wzniesiono na cmentarzu cerkiew dworską. Od XVI w., około 500 m od dworu, zapewne na rzece Sidrze, funkcjonował młyn. Nazwanie Siderki w 1775 r. folwarkiem mogłoby wskazywać na podrzędny charakter założenia, jednak wobec braku źródeł z XVI-XVIII w. nie można bliżej scharakteryzować przemian układu przestrzennego Siderki w tym czasie.

Po 1775 r., a przed 1784 r. Siderka zmieniła właścicieli i przeszła w ręce Zawistowskich, których jako właścicieli wymienia tabela dymów z 1794 r.4 Jeden z członków tej rodziny – Szymon Zawistowski (wzm. w 1794 r.), wcześniej też właściciel Podbiela (zob. Podbiele) gruntownie przebudował i znacznie rozbudował założenie, nadając mu klasycystyczną kompozycję.

W obręb kompozycji wciągnięto istniejący już przed 1784 r. duży staw położony przy drodze do Sidry oraz kamienny młyn na rzece Sidrze i kamienny folusz. Wzniesiono nowy, modrzewiowy dwór, któremu podporządkowano nową oś kompozycyjną biegnącą teraz ze wschodu na zachód, prostopadle do dawnej osi. Ta nowa oś kompozycji łączyła ogród ozdobny, dwór, nowy dziedziniec gospodarczy, duży staw (który oś ta przecinała po przekątnej), drogę do siedziby i dolinę rzeki. W sąsiedztwie dużego stawu wykopano mniejsze stawy, pomiędzy którymi biegły dwie aleje zbiegające się z osią główną przed bramą na dziedziniec. Obsadzona białodrzewami droga ze wsi do Sidry wyznaczała zachodnią granicę założenia. Rozciągały się z niej widoki na stawy, zabudowania i ogrody dworskie. Ogrody składały się z kilku części i posiadały sąsiadującą z dworem, wyodrębnioną część ozdobną o regularnej kompozycji kwater otoczonych szpalerami drzew. Kwatery wypełniały zapewne partery i boskiety. We wnętrzu ogrodu ozdobnego posadzono m.in. lipy klony i modrzewie.

Na południe od części ozdobnej opadały ku strumieniowi rozłożone na tarasach ogrody użytkowe. Istniejący nadal dwór Haleckich został zamieniony na oficynę, a przy dwóch dziedzińcach wzniesiono kompleks kamiennych budynków gospodarczych. Nowy dziedziniec został ogrodzony murowanym parkanem. Przy starym dziedzińcu ulokowano budynki hodowlane, zaś przy nowym magazynowe.5

Dzieło rozbudowy Siderki kontynuował syn Szymona Zawistowskiego – Ignacy (zm. w 1870 lub 1871 r.), autor prac prowadzonych w I połowie XIX w. i później.6

W 1864 r. przeprowadzono uwłaszczenie chłopów we wsiach Siderka, Podszutki i Synkowce, odrabiających dotąd pańszczyznę we dworze w Siderce.7 Nowa sytuacja ekonomiczna dóbr nakazywała szukać nowych źródeł dochodu. Przy drodze z Biernik do młyna wybudowane zostały kolejne zabudowania związane z dworem – magazyn zboża chłopskiego i karczma, a niedaleko folusza (przy drodze do Sidry) czworaki. Zapewne w tym czasie nieopodal ogrodów dworskich wzniesiona została krochmalnia. Założono też nowe sady na północ od założenia (ciągnęły się do szosy Szostaki – Bierniki), a także sady na południe od drogi z dawnego kościoła (będącego od 1839 r. cerkwią prawosławną) do wsi Podsutki.8

W 1825 r. zbudowano przy trakcie sidrzańskim murowaną, empirową cerkiew unicką, zamienioną w 1838 r. na kościół, a w roku 1850 zamienioną na cerkiew prawosławną. Stanęła ona na jednej z alei biegnących między stawami i związek widokowy dworu z tą świątynią był odtąd jednym z cenniejszych elementów kompozycji. 9

Po śmierci Ignacego Zawistowskiego majątek odziedziczyła jego wnuczka Zofia hr Łubieńska10, córka Oktawiana (z którego osobą łączono fakt rozstrzelania w 22 lipca 1863 r. kapitana wojsk powstańczych Zawistowskiego11). Zofia Łubieńska sprzedała w 1871 r. majętność liczącą wtedy blisko 400 ha ziemi Arseniuszowi Winogradowowi, radcy tytularnemu.12 Ten w 1897 r. podarował go swojej córce Oldze, żonie Józefa Matuszyńskiego, właściciela Siderki aż do 1939 r. (majętność liczyła wówczas 750 dziesięcin (około 825 ha).13

Nowi właściciele nie wprowadzali w kompozycji Siderki zasadniczych zmian. Rozbudowali tylko gospodarstwo, m.in. w 1901 r. dobudowali drugą kondygnację młyna wodnego stojącego nad Sidrą. W tym okresie założenie (wraz ze wszystkimi swoimi częściami) zajmowało powierzchnię około 26,5 ha.

Podczas I wojny światowej Siderka została częściowo zdewastowana. Spalono też wtedy karczmę dworską. W okresie międzywojennym grunty majątku częściowo rozparcelowano. Od 1923 r. Towarzystwo Parcelacyjne „Kolonizator” prowadziło parcelację tych dóbr i tylko w latach 1920-1935 rozparcelowano 122 ha ziemi.14 Ponadto część budynków dworskich (2 stodoły, folusz i siennica) spłonęła. W latach 30. XX w. na teren założenia zaczęły wkraczać gospodarstwa chłopskie. Trzy siedziby chłopskie powstały wówczas w sąsiedztwie skrzyżowania traktu Siderka – Kudrawka z drogą Bierniki – Sokolniki, a w sąsiedztwie parku dworskiego wybudował swoje gospodarstwo jeden z dawnych fornali dworskich – Wacław Kuryło. Chociaż właściciele Siderki podejmowali pewne wysiłki na rzecz zwiększenia rentowności dóbr, nm.in. zasadzili 2 ha nowego sadu15, to nadal, aż do 1939 r. następowała wyprzedaż gruntów majątku. W ogrodach, poza nasadzeniami uzupełniającymi stary układ, nie przeprowadzano większych inwestycji.

Mieczysław Orłowicz w przewodniku wydanym w 1937 r. tak pisał o Siderce. „Do najpiękniejszych wsi w okolicy Sidry należy Siderka, wieś położona 4 km na północ posiadając wiele starych drzew. Tutejszy kościół fundowany w 1825 r. przez I. Zawistowskiego został w 1850 r. zajęty na cerkiew. W 1920 r. zwrócony katolikom. W ogromnym dość zaniedbanym parku stoi modrzewiowy dwór parterowy. Przy drodze do Sidry resztki alei z szeregiem okazałych lip i topoli nadwiślańskich”.16

W 1920 r. ponownie zamieniono cerkiew prawosławną na kościół katolicki, obok którego wzniesiona została następnie modernistyczna plebania. W 1932 r. na cmentarzu przykościelnym wzniesiono obelisk „latarnię zmarłych” ustawiony na osi dworu. Latarnia ta upamiętniała tragiczną śmierć  Wandy Matuszyńskiej (zm. w 1932 r.), żony jednego z synów Olgi Matuszyńskiej.

Zamężna za Józefem Olga Matuszyńska miała troje dzieci – Aleksandra, Anatola (ożenionego z Wandą, zm. w 1932 r.17) i Marię. W 1939 r. Siderkę zajęły wojska radzieckie, a w 1940 r. Anatola i Aleksandra Matuszyńskich wywieziono do ZSRR, gdzie zostali zamordowani. Olga Matuszyńska wraz z córką Marią udały się do Grodna. Dwór i ogród, najpierw zajęte przez wojska radzieckie, przejęły następnie siostry salezjanki z Różanegostoku, które prowadziły tu sierociniec.18

Po parcelacji majątku w 1944 r. siedzibą dworską zarządzała Gminna Spółdzielnia w Sokółce, we dworze i w innych budynkach zamieszkiwali repatrianci oraz nowi właściciele części siedliska, a w zabudowaniach gospodarczych trzymano maszyny rolnicze. W 1948 r. Olga Matuszyńska odwoływała się bezskutecznie od decyzji o przejęciu Siderki na cele reformy rolnej, toteż ostatecznie w 1957 i 1958 r. powstały w obrębie założenia cztery indywidualne gospodarstwa chłopskie.19 W latach 1956-1957 rozebrany został modrzewiowy dwór, a w 1977 r. rozebrano oficynę (przebudowany budynek szesnastowiecznego dworu), zaś w latach 1960-1962 tuż obok miejsca, w którym stał drewniany dwór wzniesiono budynek szkoły podstawowej i teren ogrodu ozdobnego ogrodzono.20

 

Siderka

Teren ogrodu dworskiego w Siderce z pomnikowym modrzewiem, elewacją frontową nieistniejącego dziś,
klasycystycznego dworu i  widoczną ścianą też już nieistniejącej oficyny - stan z 1952 r.
Fot. Władysław Paszkowski, Neg. OW PSOZ Białystok nr M/1247/3

Siderka

Ogród dworski w Siderce - modrzew posadzony na przełomie XVIII i XIX w. we wnętrzu
otoczonym starymi drzewami szpalerów i alei - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1812

Od 1944 r. do lat 80. XX w. znacznemu zniszczeniu uległ ozdobny drzewostan założenia (tak jeszcze okazały przed II wojną światową). Stawy zarosły szuwarami, a zachowane jeszcze budynki dworskie zrujnowano. Z rozległej klasycystycznej kompozycji przetrwały do tego czasu: część dróg, szczątki nasadzeń ogrodu ozdobnego, kościół z 1825 r. i cmentarz przykościelny, młyn, część budynków gospodarczych (2 murowane obory, murowany budynek inwentarski z I połowy XIX w., ruiny kamiennej dziewiętnastowiecznej stodoły, murowana stodoła z okresu międzywojennego) oraz fragmenty alei między stawami i przy drodze do Sidry. Najcenniejsze drzewa założenia pochodziły z końca XVIII w. i z I połowy wieku XIX. Były to klon jawor, klony pospolite rosnące w sąsiedztwie kościoła, topole białe i czarne przy drodze do Sidry, białodrzew i lipa nad stawami oraz modrzew i klon w części ozdobnej. Inne, niezbyt liczne stare drzewa, pochodziły z okresów późniejszych i towarzyszyły im samosiewy drzew i krzewów wyrosłe w sąsiedztwie cieków wodnych i przy granicach ogrodu ozdobnego oraz młode nasadzenia w sąsiedztwie szkoły nic nie mające wspólnego z charakterem dawnej kompozycji. Te ostatnie wzbogaciły za to skład gatunkowy roślinności składający się wówczas z 37 gatunków drzew i krzewów.21

Siderka

Ogród dworski w Siderce - widok z drogi do Sidry wzdłuż głównej osi kompozycji na duży staw, teren dziedzińca
gospodarczego i ogród - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1810

Siderka

Ogród dworski w Siderce - widok od strony kościoła na jedną z alei biegnących między stawami,
zabudowania gospodarcze, szkołę i ogród ozdobny - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 1813

Siderka

Widok od frontu na empirowy kościół w Siderce wzniesiony w 1825 r. i cmentarz przykościelny - syan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1814

Mimo zniszczeń, rozległa kompozycja, pod której wpływem ukształtował się układ przestrzenny całej miejscowości pozostawała jedną z ciekawszych widokowo w województwie. Była doskonale widoczna z szosy sidrzańskiej, skąd rozciągał się panoramiczny widok na malownicze stawy, pozostałości dawnego ogrodu ozdobnego, kościół i dolinę rzeki.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977; Atlas gwar wschodniosłowiańskich białostocczyzny, t. I, Warszawa 1980, s. 37-38

2 AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 40; CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 35v

3 Jedną z cegieł tego dworu przekazano do Muzeum Okręgowego w Białymstoku

4 Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybierania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

5 AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 479-1; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 124, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

6 AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Sokółce, nr 84, s. 30 i nast.

7 AP Białystok Powiatowy Urząd Ziemski w Sokółce, nr 84, s. 30

8 Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski, jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 174

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 124, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

10 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn., tymcz. 5, k. 3-17 (dawna 13.577)

11 Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 56

12 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn., tymcz. 5, k. 3-17 (dawna 13.577)

13 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 44; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, sygn., tymcz. 37, k. 52-60 (dawna 14.701), sygn. tymcz. 18, k. 133-5 (dawna 14.030), sygn. tymcz. 19, k. 104-125 (dawna 14.096); AP Białystok, Starostwo Powiatowe Sokólskie, nr 21, k. 7, nr 23, s. 90

14 AP Białystok, UWBR, nr 955; Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski, jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 177

15 Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 177

16 Orłowicz Mieczysław, Przewodnik ilustrowany po woj. Białostockim, Białystok 1937

17 Inskrypcja na obelisku – „Latarni zmarłych” – stojącym na cmentarzu grzebalnym w Siderce

18 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siderce, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Informacje ustne mieszkańców wsi Siderka i terenu założenia; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 124, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

19 Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i reform Rolnych II, nr 1518, k. 65-73; AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 955

20 Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siderce, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Informacje ustne mieszkańców wsi Siderka i terenu założenia; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 124, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

21 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Drożyner Paweł, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siderce, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Informacje ustne mieszkańców wsi Siderka i terenu założenia; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 124, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów, nr I.6007

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Siderka, józef maroszekKategoria:dworski