Siemiatycze - ogród klasztorny

Ogród klasztorny OO. Misjonarzy – barokowy, tarasowy, ozdobny i użytkowy, powiązany osiowo z kościołem, powstały w latach 1720-1742

Dawna nazwa: Siemiatycze

Gmina: Siemiatycze

Położenie obiektu: na wschód od rynku miejskiego, nad doliną rzeki Kamionki

Plan ogrodu OO. Misjonarzy w Siemiatyczach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Decyzja o budowie klasztoru zapadła w 1714 r. podczas pierwszej misji księży Misjonarzy w Siemiatyczach. Zostało wówczas zawarte porozumienie, według którego ówczesny dziedzic Siemiatycz Michał Sapieha i proboszcz siemiatycki ksiądz Michał Krassowski zobowiązali się dostarczyć funduszy na budowę klasztoru i przebudowę istniejącego kościoła, wzniesionego w latach 1626-1637 na miejscu drewnianego, ufundowanego w 1456 r. W 1719 r. fundatorzy ci i ksiądz Ottowicz podpisali dokument, w którym Michał Sapieha zobowiązał się do maja tego roku wymierzyć teren na dom murowany, wszelkie budynki, podwórza, ogród włoski, ogrody warzywne i pożytkowe. Sapieha zezwolił także na budowę cegielni, wyrąb drewna potrzebnego do budowy oraz obiecał osuszyć wyznaczony teren. Klasztor i ogrody budowane więc były z rozmachem, bez ograniczeń terenowych i finansowych.

W 1722 r. erekcję klasztoru zatwierdził biskup trocki Stefan Ropniewski, a trzy lata później zapisano dokument fundacyjny w księgach grodzkich drohickich.

Budowę klasztoru rozpoczęto w 1720 r., a w 1725 r. wytyczono przebieg ogrodzenia, placów pod kościół, dom, ogród i zabudowania klasztorne, a przed rozpoczęciem budowy usunięto stojące tam wcześniej drewniane zabudowania. Dekoracyjna linia ogrodzenia obejmowała osobno kościół, klasztor i tereny ogrodu.

W 1725 r. na polecenie Sapiehy usunięto zabudowę wschodniej pierzei rynku po to by odsłonić widok z rynku na zespół klasztorny. Jednocześnie wydano zakaz lokalizowania tam zabudowań w przyszłości, który był respektowany do końca XVIII w.

W 1737 r. Sapieha zabezpieczył 20 tys. złotych na utrzymanie sześciu ludzi do konserwacji „ogrodzenia, grobel, sadzawek, całości ogrodzonych wałów, konserwacji drzew i innych przynależności”. W 1742 r. przeznaczył kolejne fundusze na „stałą wszelkich fabryk konserwację i meliorację” oraz prace przy wałach, statuach, kamiennych napisach i ornamentach „gdzie trzeba marmurowych”, a także na „ogrody, kalwarię, kanały, sadzawki, wały i ulice” (aleje). Jak widać, powstawało założenie o bogatym wystroju właściwym dla bardzo reprezentacyjnych rezydencji barokowych, obfitujące w elementy wodne (sadzawki i kanały) i architektoniczne oraz rzeźbiarskie. A przy tym z wieloma ogrodami o różnych funkcjach i wieloma alejami.

W 1843 r. budowa była już ukończona i dokonano rozliczenia jej kosztów. Powstała duża, czteroczęściowa kompozycja o trzech równoległych osiach kompozycyjnych, składająca się:

- z kościoła i cmentarza przykościelnego (położonych na osi północnej),

- z klasztoru z dziedzińcem honorowym i ogrodu ozdobnego (położonych na osi środkowej),

- z dużego ogrodu włoskiego o funkcjach ozdobno-użytkowych (usytuowanego na osi południowej),

- z ogrodów (zapewne użytkowych) położonych w dolinie rzeki, gdzie większość miejsca zajmowały regularnie rozmieszczone sadzawki i kanały, na które wybiegały wszystkie 3 osie kompozycji; ogrodzenie od strony tej niżej położonej części założenia pełniło funkcje muru oporowego.

Charakterystycznym elementem założenia było ogrodzenie, którego dekoracyjna linia obejmowała osobno kościół, klasztor i ogrody. W ogrodzenie to wbudowano dwie dzwonnice usytuowane symetrycznie w stosunku do dziedzińca przed klasztorem, a także ozdobne bramy do ogrodu włoskiego (od strony runku), na cmentarz przykościelny i z ogrodu przyklasztornego do ogrodu dolnego. Podobnego i o tej skali ogrodzenia nie było w żadnym polskim założeniu tego okresu.

Kompozycja samych ogrodów jest mniej znana. Wielki ogród włoski opadał tarasami do rzeki, miał wyraźnie zaznaczoną oś główną i bogaty wystrój architektoniczno-rzeźbiarski. Ogród położony na wschód od klasztoru zajmował jeden poziom i wypełniały go prawdopodobnie partery ozdobne. Sadzawkom ogrodu dolnego nadano ozdobne, typowe dla baroku kształty, zaś obok nich mieściły się ogrody użytkowe. Dzięki temu, że ogrodzenie oddzielające dolne ogrody od pozostałych części założenia miało charakter muru oporowego, można było bez przeszkód oglądać z góry ogród dolny i dolinę rzeki, gdzie za sadzawkami znajdował się na rzece duży staw zalewowy.

Po przeciwnej stronie doliny, na wzgórzu, założono cmentarz grzebalny rzymsko-katolicki, z obeliskiem, na którym ustawiono krzyż. Zamykał on widok wzdłuż głównej osi ogrodu włoskiego. U stóp tego wzgórza spotykały się 4 gościńce obsadzone alejami.

Pokrewieństw stylowych do pięknej, barokowej architektury obiektu szukano wśród obiektów włoskich lub siedzib południowych Niemiec. Pałacowy wystrój budynków i rozmach ogrodów budził zdumienie współczesnych. Zawdzięczać go należy artystycznemu mecenatowi Sapiehów oraz działalności księdza Krassowskiego, który był w swojej epoce postacią nieprzeciętną, a także projektantom zespołu, którzy niestety nie są znani, chociaż wielu badaczy przypisuje autorstwo tego zespołu Janowi Zygmuntowi Deyblowi i Janowi Henrykowi Klemmowi.

W 1832 r. nastąpiła kasata klasztoru i księży misjonarzy przeniesiono do Białegostoku. Budynek klasztorny, który już rok wcześniej zajęty został na szpital wojskowy, przeznaczony teraz został na plebanię. Stan budynków był już wtedy bardzo zły, gdyż nie były one remontowane ze względu na trudności finansowe zakonu. Wynikiem tego było zapadnięcie się w 1751 r. sklepienia klasztoru (które zostało później podparte czterema ankrami), wykruszanie się gzymsów, opadanie tynku i przeciekanie dachów. Po kasacie zakonu klasztor uległ dalszej dewastacji i do końca XIX w. nie doczekał się remontu. Również i stan ogrodów w tym czasie się pogarszał.

Teren ogrodów klasztornych w Siemiatyczach na mapie miasta z 1912 r.
Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawakiej, nr V.III.20
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2651

Dalsze zniszczenia przyniosła I wojna światowa, podczas której spłonęło północno-wschodnie skrzydło klasztoru i została uszkodzona dzwonnica. Ogrody, których część już wcześniej została zlikwidowana, też doznały dalszych zniszczeń. Na wschód od cmentarza kościelnego powstała część gospodarcza stanowiąca gospodarstwo plebana, w której wokół dziedzińca stały stajnia, browar, spichlerz, wozownia, stodoły i obory. Gospodarstwo to leżało na północnej osi barokowej kompozycji.

W latach 1928-1929 podjęte zostały prace nad rewaloryzacją zabudowań klasztornych, które ograniczały się jednak do zabezpieczenia budynków i nie obejmowały terenów ogrodów, z wyjątkiem murów ogrodzenia. Jeszcze przed 1939 r. rozebrana została brama do ogrodu włoskiego od strony rynku, zaś w latach następnych na części tego ogrodu wzniesiono budynki mieszkalne.

W okresie II wojny światowej rozebrano południową dzwonnicę i resztki spalonego skrzydła klasztornego, a z ogrodów usunięto większość starych drzew.

W 1948 r. w budynku klasztornym umieszczono szpital, a tereny ogrodów włoskiego i dolnego przejęło miasto., które wydzierżawiało je do roku 1974 różnym użytkownikom do celów rolniczych. Spowodowało to zanik tych elementów dawnej kompozycji, które były jeszcze zachowane po wojnie – skarp, sadzawek, kanałów, części ogrodów i części nasadzeń ogrodowych. Cmentarz kościelny wraz z kościołem oraz teren dawnego gospodarstwa plebańskiego położonego na wschód od kościoła pozostawał własnością parafii rzymsko-katolickiej.

W 1974 r. w dolinie rzeki urządzono zalew, który zajął całość dawnego ogrodu dolnego, a przy zalewie powstał miejski ośrodek sportów wodnych. W latach 70. XX w. przeprowadzono też remont kościoła, klasztoru, zachowanej dzwonnicy i części ogrodzenia. Teren dawnego dziedzińca przed klasztorem ogrodzono i na nowo zagospodarowano jako zieleniec przyszpitalny. Poprowadzono tam betonowe drogi i chodniki, posadzono drzewa, założono kwietniki oraz ustawiono ławki i drewnianą altanę. Wszystko to nie miało nic wspólnego z dawnym wyglądem tego terenu.

W latach 80. XX w. kościół i cmentarz nadal pozostawały własnością parafii rzymsko-katolickiej. W klasztorze mieściła się plebania i dom pomocy społecznej dla ludzi starszych, dawny ogród włoski pozostawał nieużytkiem, dawny ogród dolny nie istniał, a na terenie dawnego ogrodu ozdobnego przylegającego od wschodu do klasztoru stały różne zabudowania. Obok cmentarza kościelnego znajdowało się nadal gospodarstwo, w którym część zabudowań pochodziła z okresu międzywojennego.

Widok na klasztor, kościół i teren dawnych ogrodów klasztornych w Siemiatyczach od południowego-wschodu
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1974

Oprócz zabudowań i budowli – klasztoru, kościoła, dzwonnicy, ogrodzenia wokół cmentarza i ogrodzenia ogrodu leżącego na wschód od klasztoru – z dawnej kompozycji ogrodów pozostały do tego czasu tylko ślady, takie jak fragmenty zrujnowanego muru ogrodzeń ogrodowych, brama do ogrodu dolnego (na osi klasztoru) oraz pojedyncze stare drzewa w dawnym ogrodzie włoskim (w tym część owocowych), drzewa przed frontem klasztoru i przy północnej granicy założenia. Rosnące na terenie założenia stare lipy, klony, jesiony, wierzby i grochodrzewy wcale nie pochodziły z pierwotnej kompozycji, lecz w większości z lat 20. XX w. Wyróżniały się wśród nich tylko 3 dziewiętnastowieczne lipy oraz kilka wierzb z przełomu XIX i XX w. lub starszych. W sąsiedztwie klasztoru i na cmentarzu przykościelnym rosły ponadto drzewa młode różnych gatunków, a przed budynkiem klasztornym również krzewy ozdobne i kwiaty. Większość terenu dawnych grodów była ogołocona z roślinności, zaś łącznie występowało tu 29 gatunków drzew i krzewów.

Widok na klasztor i kościół w Siemiatyczach od południa, z tarasu dawnego ogrodu włoskiego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1975

Zniszczenie ogrodów i zabudowanie wschodniej pierzei rynkowej znacznie zmniejszyły walory widokowe tego dawniej eksponowanego obiektu, którego zachowane elementy rozrzucone były w latach 80. XX w. na obszarze około 8 ha. Niegdyś stanowił on jedną z dominant miasta, która miała być podziwiana od strony rynku. W latach 80. XX w. najlepiej prezentował się od strony wschodniej, skąd przez dolinę rzeki i zalew roztaczała się panorama na zespół zabytkowych zabudowań i teren dawnych ogrodów.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2938a, k. 204

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2938a, k. 205, Projekt rozplanowania zachodniej części miasta Siemiatycz po pożarze 1797 r., Autor zap. Szymon Bogumił Zug, Kopia z 1799 r., Skala 1:522

AP Białystok, UBW, nr AK 1/2

Archiwum Diecezji w Siedlcach, nr 128, nr 139

Archiwum Domu Sapiehów, wyd. Prochaska A., t. I, Lwów 1892

Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Siemiatyczach, Liber continens in se omnia authentica documenta… 1796

Archiwum Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie, Historia Congregationis Missionis in Polonia, XIX w.

Archiwum Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie, Teka Siemiatycze O. II, s. 15, Wizyta Kościoła Parafialnego Siemiatyckiego… 1832 r.

Bartoszewicz Julian, Dzieła, t. I, Kraków 1881

Bellucci Antonio, Il paramento sacro donato da Michele Krasowski al. Sommo Pontefice Benedetto XIII, Neapoli 1931

Bergerówna Janina, Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach, Lwów 1936

Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Zbiór rękopisów, rkps 2386

Boniecki Adam, Herbarz polski, t. I-IX, Warszawa 1899-1906

Boniecki Adam, Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskiem w XV i XVI wieku, Warszawa 1883

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia klasztorno-ogrodowego w Siemiatyczach, Białystok 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 127, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Siemiatycze. Ogród Misjonarzy. Szczegółowa Inwentaryzacja roślinności, Białystok 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Dyariusz bytności króla Stanisława Augusta w Siemiatyczach [w:] Korespondent Krajowy i Zagraniczny, 10 grudnia 1793, dodatek do nr 99

Encyklopedja kościelna, red. Nowodworski N., t. XII-XIV, Warszawa 1873

Estrajcher Stanisław, Sapiehowie. Bibliografia odnosząca się do Sapiehów XVI, XVII i XVIII w., Kraków 1928

Gilewski Ignacy K., Siemiatycze. Zarys monografii od pradziejów do 1939 r., Siemiatycze 1958

Giżycki Jan Marek, Misjonarze w Siemiatyczach, Śniłowiczach, Orszy i Oświeju, Kraków 1913

Inglot Stefan, Sprawy gospodarcze Lwa Sapiehy 1588-1607 [w:] Studia z historii gospodarczej poświęcone Franciszkowi Bujakowi, Lwów 1931

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I-III, Warszawa 1908-1910

Karte des Deutschen Reixges. Herausgeben von der Kartogr. Abt. Des Stellv. Generalsstabes d. Armee 1916 (b.m.) Druck 1916, Skala 1:100000

Karte des westlichen Russlands. Katrographische Abteilung d. Konigl. Preuss. Landes-Aufnahme (b.m.) Druck 1915, Skala 1:100000

Kojałowicz A., Niscelanea rerum ad statum Eccesiaticum in Magne Lituaniae Ducatu portinentium, Wilno 1650

Kongowicki K., Życie Lwa Sapiehy kanclerza wielkiego koronnego, Lipsk 1837

Kongowicki K., Życie Sapiehów i listy do Monarchów, Książąt i różnych panujących do tychże, Wilno 1790

Kozakiewicz Leszek, Kubiak Janusz, Siemiatycze. Studium historyczno-urbanistyczne, Kraków 1971, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Księga pamiątkowa trzychsetlecia Zgromadzenia Księży Misjonarzy (1625-1925), Kraków 1925

Kubiak Janusz, Siemiatycze, Zespół pomisjonarski. Kościół, klasztor i ogród. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1967, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Liczbiński Andrzej, Ufnalewski Bohdan, Katalog planów miast polskich w zbiorach Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej [w:] Ilustrowany Katalog źródeł kartograficznych do historii budowy miast polskich, z. VI, Warszawa 1962, s. 28, nr 87

Mamoires de la Congregation de la Mission, t. I, Paryż 1863

Misztołt Antoni Alojzy, Historia Ilustrussimae Domus Sapiehanae, t. I-III, Wilno 1724

Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. I-X + dodatek, Lipsk 1879-1908

Orłowicz Mieczysław, Przewodnik Ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937

Rokowski Zygmunt, Klasztor XX Misjonarzy w Siemiatyczach [w:] Województwo Białostockie. Przeszłość i zabytki, T. II, Białystok 1929, s. 41-43

Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne I majątkowe, t. II, Petersburg 1890-1894, s. 19 i 41

Schletz Afons, Zgromadzenie Księży Misjonarzy w Polsce [w:] Nasza Przeszłość. 1960, t. XI

Schletz Alfons, Słownik biograficzny Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Polsce, t. I-II, Kraków 1957

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1880-1900

Staszic Stanisław, Dziennik podróży, wyd. Leśniewski Cz. [w:] Archiwum do dziejów literatury polskiej, seria II, t. VII, Kraków 1931

Szymanowska B., Zabytkowa architektura polska w tekach ikonograficznych Działu Dokumentacji Naukowej Muzeum Narodowego w Warszawie. Katalog, Wrocław – Warszawa - Kraków – Gdańsk – Łódź 1983, s. 2642-2643

Toczko Bogusław, Siemiatycki Dom Zgromadzenia Księży Misjonarzy w świetle własnych rachunków gospodarczych z lat 1736-1743 [w:] Studia i Materiały do Dziejów Siemiatycz, Białystok 1988

Trzebiński Wojciech, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1962

Trzebiński Wojciech, Ze studiów nad historią budowy miast prywatnych w Polsce wieku Oświecenia [w:] Studia z historii budowy miast, Warszawa 1955

Von Holsche August, Geographie und Statistik von West-Sud und Neu-Ostpreussen, t. I, Berlin 1800

Wiśniewski Jerzy, rec. Gilewski I. K., Zarys monografii pradziejów do 1939 roku. Siemiatycze 1958 [w:] Rocznik Białostocki. 1961, t. I, s. 355-357

Wojewódzkie biuro Planowania Przestrzennego w Białymstoku, Archiwum Kartograficzne, Plan Grodnenskoj gub. Belskogo uez. West. Semiatic…, 1874

Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, Siemiatycze. Plan miasta. 1912 (przerys po 1929 r.), Skala 1:6300

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród klasztorny, Siemiatycze, józef maroszekKategoria:klasztorny lub plebański