rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeSiemnice Celestynów

Ogród dworski - eklektyczny, powstały po 1898 r.

Dawna nazwa: Celestyny, Celestynów

Gmina: Rachanie

Położenie obiektu: na północ od Siemnic, a na południe od strumienia i ciągnących się wzdłuż niego łąk, wśród pól uprawnych otaczających obiekt z pozostałych stron

 

Majątek Celestynów powstał w końcu XIX w. w wyniku wewnętrznej kolonizacji dóbr Siemnice należących wówczas do rodziny Holtzerów. Od 1863 r. właściciele dóbr Siemnice był Bronisław Holtzer, który zakupił ten majątek od Wincentego i Walerii Dobrzelewskich z 200 tys. złotych polskich. Majątek liczył wówczas 739 morgów ziemi (około 369,5 ha)1 i był nastawiony na produkcję rolną, której uzupełnieniem była hodowla ryb prowadzona w majątkowych stawach. Właściciel stale intensyfikował gospodarkę w tych dobrach, co wyraziło się m.in. w budowie licznych, nowych zabudowań gospodarczych. Postarał się także o podwyższenie reprezentacyjności swojej siedziby w Siemnicach, gdzie rozbudował park i stale utrzymywał ogrodnika. U schyłku życia, wykorzystując korzystną sytuację finansową kupił w roku 1898 za 30 tys. rubli leżące w pobliżu Siemnic grunty o powierzchni 133 ha, zwane Celestyny (później Celestynów).2 W tym samym roku Bronisław Holtzer zmarł, a należący o niego majątek, zgodnie z testamentem zmarłego podzielony został już w 1898 r. miedzy jego synów Stanisława i Mieczysława Holtzerów. Stanisław otrzymał Siemnice, których powierzchnia wynosiła 183 ha 801 m2, a Mieczysław dostał świeżo zakupione przez ojca grunty Celestyny.3

Mieczysław Holtzer mieszkał początkowo wraz z żoną Marią u brata w Siemnicach, zajmując się w tym czasie budową dworu w Celestynowie, zakładaniem tam parku dworskiego i budową obiektów gospodarczych. Murowany, parterowy dwór w Celestynowie ukończony został w roku 1900 i mniej więcej w tym samym czasie zakończono budowę drewnianych, krytych gontem zabudowań gospodarczych - stajni, obory, dwóch stodół, spichlerza przy jednej ze stodół, chlewni, wozowni i cieplarni. Budynki te otaczały prostokątny dziedziniec usytuowany na zachód od parku. Dla pracowników folwarcznych wybudowano przy alei dojazdowej z Siemnic do Celestynowa dodatkowo ośmiorak i dwójniak.4

Aleja ta prowadziła do założenia od południa, obsadzona była kasztanowcami, lipami i brzozami, a droga biegnąca w tej alei wyginała się łukiem na wschód w kierunku półkolistego (wciętego w park) żywopłotu wiązowego, otaczającego trawiaste wnętrze przy drodze. Za tym wnętrzem leżało reprezentacyjne wnętrze z podjazdem, do którego prowadziła od zachodu droga omijająca żywopłot wiązowy. (W okresie międzywojennym posadzono w jej sąsiedztwie kasztanowce.) Dwór, park i część gospodarczą ogrodzono drewnianym płotem, a do parku prowadziła drewniana brama osadzona na murowanych słupach.5 Pośrodku podjazdu znajdował się gazon z kwietnikiem, położony we wnętrzu otoczonym grupami drzew i krzewów. Na północny-wschód i wschód od dworu i podjazdu leżały dwa inne wnętrza okolone szpalerami drzew i oddzielone od siebie aleją brzozową. Wnętrza te miały geometryczne kształty - jedno było romboidalne, a drugie trójkątne, przy czym pierwsze oddzielały od dworu swobodne grupy drzew i krzewów.

Na północ od dworu i parku mieścił się sad bezpośrednio sąsiadujący z dworem i sięgający do drogi stanowiącej przedłużenie drogi z Siemnic. Wzdłuż tej drogi, przy zachodniej i północnej granicy sadu posadzono szpalery lip i jesionów. Inny szpaler, składający się kasztanowców, brzóz i jesionów posadzony został wzdłuż drogi do pól, biegnącej północną granicą części gospodarczej. Na południe od parku posadzono drugi sad (po wschodniej stronie alei dojazdowej), natomiast po zachodniej stronie tej alei założono (na południe od części gospodarczej) ogród warzywny, zlokalizowano inspekty i niewielki sadek śliwowy. Dalej na południe mieściła się osada folwarczna.

Geometryczne rozplanowanie poszczególnych części założenia, w połączeniu z półkolistym wnętrzem, podjazdem i swobodnymi elementami kompozycji parku, nadało całości charakter eklektyczny.

Mieczysław i Maria Holtzerowie nie mieli potomstwa. Prowadzili natomiast wystawny i towarzyski tryb życia, co pochłaniało znaczne fundusze. Mogłoby to tłumaczyć brak inwestycji w Celestynowie w okresie międzywojennym. Pasją Marii Holtzer były kwiaty i ogrodnictwo, a ówczesny ogrodnik Kasjan Chudyga wiele czasu poświęcał na pielęgnowanie zieleni parkowej oraz dokonywanie w parku nowych nasadzeń drzew, krzewów i kwiatów. Pomagała mu w tym właścicielka, która była inicjatorką wszelkich zmian wprowadzanych w parku, w sadzie i innych ogrodach dworskich.6 Całość kompozycji zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 6,5 ha.

Na początku lat 30. XX w. Holtzerowie wzięli na wychowanie osieroconą córkę siostry Marii Holtzer, również Marię. W czasie II wojny światowej dawali schronienie Żydom ukrywającym się przed hitlerowcami. Żydzi ci odwdzięczali się pracując w szklarni i przy innych pracach gospodarczych. Zostało to odkryte przez Niemców, którzy w listopadzie 1942 r. rozstrzelali małżeństwo Holtzerów za pomoc udzielaną Żydom - Marię w parku przy dworze w Celestynowie, a Mieczysława w Wożuczynie.7

Po ich śmierci majątek objęła wychowanica Maria, która na początku 1943 r. wyszła za mąż za Grzegorza Skrzetuckiego, który od początku wojny przebywał we dworze jako uciekinier zza Buga, pomagając administrować majątkiem.8 Skrzetuccy zostali wysiedleni przez Niemców w połowie 1943 r., zaś majątkiem Celestynów zarządzał później do wiosny 1944 r. administrator niemiecki, który wyjechał z obawy przed nasilającą się działalnością partyzantów i zbliżającym się frontem. Po jego wyjeździe do Celestynowa powrócili Skrzetuccy, którzy gospodarowali tu do parcelacji przeprowadzonej w 1946 r. Później wyjechali do Zamościa, a następnie na ziemie odzyskane, gdzie według informacji mieszkańców Celestynowa Grzegorz Skrzetucki miał być dyrektorem jednego z Państwowych Gospodarstw Rolnych w województwie olsztyńskim.9

Po parcelacji część dworu rozebrano, podobnie jak i zabudowania gospodarcze. Usunięto drzewa owocowe i dokonano wyrębu znacznej liczby wartościowych, nadających się na budulec drzew. Powojenna dewastacja zakończona zniszczeniem wszystkich części użytkowych założenia oszczędziła jednak park i nasadzenia przydrożne. Park, co prawda, zdziczał i zarósł, ale nie został przekształcony przez nowe inwestycje, dzięki czemu jego kompozycja nadal była w miarę czytelna.

W pozbawionym właścicieli i częściowo zniszczonym dworze zamieszkał pod koniec 1946 r. były ogrodnik dworski Kasjan Chudyga, który przeprowadził się tu wraz z rodziną po rozbiórce ośmioraka, w którym mieszkał wcześniej.10 Zapobiegło to dalszej dewastacji zachowanej części dworu, jednak pomimo starań Kasjana Chudygi Urząd Gminy w Rachaniach nie znalazł środków na zabezpieczenie ocalałej części dworu. W połowie lat 70. XX w. naczelnik gminy Rachanie - Bielecki, rozebrał mimo protestów Chudygi dalszy fragment dworu w celu uzyskania budulca na domek jednorodzinny w Łaszczowie.11 Po tej rozbiórce ocalała jedynie zachodnia część budynku dworskiego w stanie mocno zrujnowanym, w której nadal zamieszkiwał pozostający w bardzo podeszłym wieku Kasjan Chudyga.

Do lat 80. XX w. z kompozycji powstałej w Celestynowie po roku 1898 przetrwały: teren parku, aleja dojazdowa oraz fragmenty szpalerów rosnących przy granicach sadu (dzięki którym nadal czytelne było wnętrze po dawnym sadzie leżącym na północ od dworu) i części gospodarczej, a także układ dróg dojazdowych. Z kompozycji eklektycznego parku zachowały się zajęte częściowo przez zarośla dwa geometryczne wnętrza zachodniej części parku, a także wnętrze po podjeździe zniekształcone przez ogródki oraz półkoliste wnętrze otoczone wiązami. Zachowało się też sporo starych drzew wokół wnętrz przy dworze. Z zabudowań dworskich zachowały się zrujnowana część dworu i dawny kurnik. Z nasadzeń dokonywanych w okresie międzywojennym przetrwała tylko część drzew, w tym kasztanowce i jesiony przy dworze, w alei dojazdowej i przy granicach sadu.12

W roku 1988 na terenie obiektu występowało 31 gatunków drzew i krzewów, a roślinność w obrębie parku była dość bujna. Poza parkiem przetrwały natomiast nasadzenia wzdłuż dróg i granic sadów, wśród których zwracały uwagę aleja dojazdowa oraz szpalery jesionów i lip. W parku rosło sporo starych drzew na obrzeżach wnętrz i przy dworze, ale znaczne połacie parku zajmowały już gęste zarośla.13

Wśród starych drzew założenia ilościowo przeważały brzozy, jesiony i lipy. Sporo też rosło tu kasztanowców. Większość starych drzew posadzono w latach 1900-1914 i dzięki dobrym warunkom glebowym osiągały one w końcu lat 80. XX w. 60-104 cm średnicy pni. Zwracał uwagę nienajlepszy stan części brzóz. Z okresu międzywojennego oraz z lat 40. i 50. XX w. zachowało się dużo mniej starych drzew niż z początku XX w. Do tej grupy wiekowej należały klony, grochodrzewy, kasztanowce, modrzewie, grab, jesiony, grusze i jabłonie osiągające 35-60 cm średnicy pni. Z dawnego żywopłotu przetrwały podrosty wiązowe, a wśród zarośli kryły się stare krzewy parkowe - lilaki, jaśminowce, leszczyny, tawuły i karagany. Przed dworem rosły też 2 posadzone przed II wojną światową żywotniki i cis. Obok dworu, przy wydzielonych płotami ogródkach rosły także młode żywopłoty.14

Położony w otwartym terenie łąk i pól Celestynów był zawsze dobrze widoczny i wyróżniał się w krajobrazie zwartymi masywami nasadzeń. Związany był też widokowo z pobliską Różanówką i z Siemnicami. Mimo zniszczenia części założenia obiekt ten nadal pełnił w krajobrazie podobną rolę, gdyż zachowana jego część była z daleka dobrze widoczna, a bujny starodrzew parku, alei i szpalerów przyciągał wzrok, zaś dawne związki widokowe z Różanówką i Siemnicami utrzymywały się.15

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 64, w tym odrys pomiaru folwarku Siemnice wydzielonych z dóbr Siemnice położonych w gub. Lubelskiej pow. Tomaszowskim, z 1899 r.

2 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 64; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 35, Księga hipoteczna dóbr Celestyny

3 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 64; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, nr 35, Księga hipoteczna dóbr Celestyny, w tym plan podziału gruntów majątku prywatnego Siemnice w gminie Rachanie powiecie tomaszowskim województwie lubelskim położonego, wykonany w 1939 r przez geometrę przysięgłego Janusza Rogozińskiego

4 Informacje ustne Sieńca Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice, zam. w Siemnicach; Informacje ustne Chudygi Kasjana, byłego ogrodnika dóbr Celestynów, zam. w Celestynowie

5 Informacje ustne Sieńca Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice, zam. w Siemnicach; Informacje ustne Chudygi Kasjana, byłego ogrodnika dóbr Celestynów, zam. w Celestynowie

6 Informacje ustne Sieńca Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice, zam. w Siemnicach; Informacje ustne Chudygi Kasjana, byłego ogrodnika dóbr Celestynów, zam. w Celestynowie

7 Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice, zam. w Siemnicach; Informacje ustne Chudygi Kasjana, byłego ogrodnika dóbr Celestynów, zam. w Celestynowie

8 AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszowskiego, nr 64

9 Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice, zam. w Siemnicach; Informacje ustne Chudygi Kasjana, byłego ogrodnika dóbr Celestynów, zam. w Celestynowie

10 Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice, zam. w Siemnicach; Informacje ustne Chudygi Kasjana, byłego ogrodnika dóbr Celestynów, zam. w Celestynowie

11 Informacje ustne Sienia Kazimierza, sołtysa wsi Siemnice, zam. w Siemnicach; Informacje ustne Chudygi Kasjana, byłego ogrodnika dóbr Celestynów, zam. w Celestynowie

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego Celestynów w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego Celestynów w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego Celestynów w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego Celestynów w Siemnicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Kartograficzne (Specjalne), Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:8400

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Siemnice CelestynówKategoria:dworski