Sobótka

Ogród dworski – kwaterowy, o przewadze funkcji użytkowych, powstały po 1745 r. po przebudowie wcześniejszej sześciokwaterowej kompozycji

Dawna nazwa: Sobociec

Gmina: Bielsk Podlaski

Położenie obiektu: w terenie otwartym, na granicy pół i łąk nadrzecznych, na szczycie wzgórza, u którego podnóży przepływają rzeczka Orlanka i łączący się z nią strumień Sygnalik

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Sobótce - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

W XVI w. w Sobótce, wówczas noszącej nazwę Sobociec powstała siedziba dworska stanowiąca centrum niewielkich dóbr ziemskich rodu Mokrzeckich. Pierwszym znanym jej właścicielem był cześnik bielski Apollon Mokrzecki (wzm. w latach 1635-1648).

Do tego czasu wprowadzono tu sześciokwaterowy układ przestrzenny, w którym zabudowania zajmowały skrajną południowo-wschodnią kwaterę, a pozostałe 5 kwater przeznaczono na ogrody. Całość kompozycji uzupełniały stawy na Orance i Sygnaliku. W bliskim sąsiedztwie tej siedziby, na północny-zachód od niej ulokowano osadę ogrodników – wieś Sobótkę.

W rękach rodziny Mokrzeckich Sobótka pozostawała do roku 1729. W latach 1665-1685 należała do Krzysztofa Stanisława Mokrzeckiego, syna Apollona, a następnie do jego córek. Najpierw do Konstancji z Mokrzeckich 1^o voto Sutkowskiej (zamążpójście przed 1699 r.), 2^o voto Korwin Gosiewskiej (w 1717 r.), a później do Katarzyny Hornowskiej, skarbnikowej mielnickiej (wzm. w 1729 r.).

W bliżej nieznanych okolicznościach nabyli Sobótkę przed 1745 r. Michał Wielowiejski, podczaszy żytomierski, blisko związany z dworem Jana Klemensa Branickiego i jego żona Katarzyna z Kopenhauerów. Michał Wielowiejski posiadał te dobra jeszcze w 1799 r. Przebudował on założenie w guście barokowym. Na skrzyżowaniu podziałów kwaterowych wzniósł nowy, drewniany, kryty gontem dwór, do którego poprowadzono od północy miedzy kwaterami aleję dojazdową. Granice kwater zostały wysadzone szpalerami lipowymi. Na osi dworu leżał duży staw na Orlance, stanowiący ważny element kompozycji ogrodowej. Wnętrza kwater wypełniał sad, a także zapewne i inne uprawy użytkowe. W północno-wschodniej kwaterze ogrodu wykopana została sadzawka. Budynki gospodarcze nadal zajmowały południowo-wschodnią kwaterę założenia. W tym czasie całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 5,5 ha.

Po 1800 r., a przed rokiem 1803 właścicielem Sobótki został Stanisław Wojnicz. Przed 1824 r. należała ona do Pawła (zm. w 1864 r.) i Konstancji z Poczobutów Ołdakowskich (wzm. w latach 1824-1826). Następnie majątek został własnością wnuczki Pawła, a córki Bolesława – Karoliny Konstancji (zm. w 1891 r.), a później należał do jej brata Ryszarda Witolda Ołdakowskiego (od 1891 r. do 1895 r.). Ten ostatni nie zamieszkiwał już w Sobótce, a grunty majątku rozparcelował. Nastąpiło wtedy przeniesienie dawnej wsi Sobótka w inne miejsce, odległe od siedziby dworskiej o około 2 km, toteż siedziba ta znalazła się w odosobnieniu.

Po 1895 r. siedzibę tę zakupili Wilhelm Henzel z synem Ludwikiem – Belgowie prowadzący kopalnie torfu. W latach następnych Sobótka należała kolejno do Wilhelma, Ludwika i Bolesława Henzlów, a w latach 80. XX w. jej część była własnością Jana Henzla.

Podczas działań I wojny światowej zniszczeniu uległa zabudowa części gospodarczej. Nowe budynki hodowlane i magazynowe wzniesiono w dawnym ogrodzie, w sąsiedztwie dworu, przesłaniając widok z dworu na staw i dolinę Orlanki.

Po II światowej gospodarstwo nie zostało objęte reformą rolną, zaś Bolesław Henzel sukcesywnie usuwał stary drzewostan. Rozebrał też stary dwór, w miejscu którego zbudował w 1964 r. nowy, drewniany dom mieszkalny (który w latach 80. XX w. też już nie istniał).

Po śmierci Bolesława Henzla w 1977 r. większość terenu dawnego założenia przejął Urząd Miasta i Gminy w Bielsku Podlaskim, który wydzierżawił ten teren kilku rolnikom. W dawnych ogrodach wypasali oni bydło. Jan Henzel, któremu pozostawiono niewielką działkę, zbudował na niej domek letniskowy, a inne budynki rozebrał.

Widok od południowego-zachodu na otoczone starymi szpalerami lipowymi wnętrze zachodniej części ogrodu
dworskiego w Sobótce - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2229

Widok od południa na wnętrze zachodniej części ogrodu dworskiego w Sobótce - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2230

Widok od północy na starą aleję lipową przy zachodniej granicy ogrodu dworskiego w Sobótce
z okazami starych, osiemnastowiecznych lip - stan z 1988 r.
Fot. Piotrz Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2288

W latach 80. XX w. Sobótka była obiektem opuszczonym i bardzo zniszczonym. Pozostało tam jednak 95 lip w starych szpalerach i pojedyncze stare drzewa innych gatunków - graby, kasztanowce, wiązy, dęby. Większość z nich posadzono w XIX w. Najstarszym drzewem obiektu była wtedy pomnikowa lipa sadzona zapewne w latach 40. XVIII w. lub wcześniej, o średnicy pnia 250 cm (pozostająca jednak w złym stanie zdrowotnym). Opisany drzewostan uzupełniały dość liczne drzewa owocowe oraz rozrosłe krzewy ozdobne: berberys pospolity, leszczyna pospolita, trzmielina pospolita, jaśminowiec wonny, czeremcha pospolita, lilak pospolity i inne. Do tego czasu sadzawka w ogrodzie i stawy na Orlance zarosły.

Widok od zachodu na krzyż stojący przy drodze dojazdowej do założenia dworsko-ogrodowego w Sobótce - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2231

Mimo daleko posuniętych zniszczeń obiekt nadal posiadał wiele walorów widokowych i wartości przyrodnicze. W krajobrazie wyróżniał się tam stary drzewostan, który jednak był rzadko oglądany ze względu na oddalenie od uczęszczanych dróg.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Metryka Koronna – Księgi Wpisów, nr 189, k. 704v-705

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr tzw. AK 70

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 660, k. 41-44, nr 663, cz. II, k. 2

AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., K. 12, 32v, 154, 185, 444v-445

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.725, 10.880, 10.882

Archiwum Diecezji w Drohiczynie, Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Bielsku Podlaskim, Akta chrztów, małżeństw i zgonów par. rzym.-kat. w Bielsku Podlaskim z lat 1679-1841

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 132, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

CAH w Wilnie, sygn. WZ 531-32/82, Taryfa dymów i podatku podymnego z dóbr ziemi bielskiej 1790 roku przez Komisję Cywilno-Wojskową

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 92

Horn Maurycy, Regestry dokumentów z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce 1722-1732 [w:] Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa 1981, Nr 2/118, s. 58

Informacje ustne Henzel Olgi, zam. w Bielsku Podlaskim

Informacje ustne Henzla Jana, zam. w Bielsku Podlaskim

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, Warszawa 1908-1910, t. I, s. 151, t. II, s. 164

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 145

Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sobótce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 827

Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. X, Lipsk 1879-1908, s. 475

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 315, s. 221, nr 342, s. 7

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Sobótka, józef maroszekKategoria:dworski