Stelmachowo

Park pałacowy – wieloczęściowy, łączący styl krajobrazowy wprowadzony około połowy XIX w. z klasycystycznym pochodzącym z wcześniejszej kompozycji

Dawna nazwa: Stelmachowo

Gmina: Tykocin

Położenie obiektu: wśród pól, w centrum gruntów majątku, w oddali od osad chłopskich, na niewysokim wzgórzu położonym nad kotliną, w której wybijają źródła Stelmachówki – dopływu Sliny.

Plan założenia pałacowo-ogrodowego w Stelmachowie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedlisko dworskie w Stelmachowie umieszczono prawdopodobnie na miejscu wcześniej istniejącej wsi służebnej zamku tykocińskiego i stąd wywodzi się zapewne nazwa Stelmachowo.

W 1559 r. podczas przeprowadzania pomiary włócznej starostwa tykocińskiego wieś zlikwidowano, a na jej miejscu założono jeden z trzech folwarków tego starostwa. Wykonawcą pomiary gruntów Stelmachowa, a zapewne także i autorem rozplanowania folwarku, był Florian Kobeski, miernik i podstarości tykociński.

Folwark ten miał pełnić funkcje użytkowe, więc wzniesiono tam wielki kompleks zabudowań magazynowych i hodowlanych i wykopano stawy na Stelmachówce. Założono także ogród użytkowy – w 1559 r. sad zajmował tam ponad 1 ha, a w później go powiększono i w 1576 r. zajmował już ponad 3 ha. Główną drogą dojazdową do folwarku była biegnąca od północy droga z Tykocina i Sierek, która przechodziła po grobli między stawami i prowadziła na dziedziniec folwarczny. Przez teren siedziby folwarcznej biegła też z zachodu na wschód inna droga – z Łopuchowa. Przy niej wzniesiony został dwór zarządców folwarku. Na południe od dworu zlokalizowane były kwatery ogrodowe, a po przeciwnej stronie dworu ciągnął się aż do stawów dziedziniec gospodarczy otoczony licznymi budynkami.

Podczas walk o Tykocin prowadzonych w czasie najazdu szwedzkiego Stelmachowo zostało poważnie zniszczone. Tak bardzo, że porzucono stare siedlisko i w II połowie XVII w. założono nowe, po przeciwnej stronie stawów i Stelmachówki. Na starym miejscu pozostał kwaterowy ogród, ale w tym czasie założono też 3 inne ogrody – jeden na nowym siedlisku „ogródek alias pszczołnik” z 46 ulami, drugi „za wrotyma ku Stelmachówce” i trzeci „pod górą”.

Os 1559 r. do roku 1661 starostwo tykocińskie pozostawało w dyspozycji króla, a później przeszło w ręce prywatne.

W 1661 r. starostwo tykocińskie wraz z miastem zostało nadane Stefanowi Czarnieckiemu, który w tym samym roku przekazał je córce Katarzynie, po której zamążpójściu majętność ta stała się własnością Branickich. Do 1709 r. Stelmachowo (nadal wchodzące w skład dóbr tykocińskich) należało do Stefana Branickiego, a latach 1709-1771 do jego syna Jana Klemensa Branickiego. Od 1771 r. do 1808 r. władała dobrami wdowa po Janie Klemensie – Izabela z Poniatowskich.

Kolejne zmiany układu przestrzennego Stelmachowa następują w latach 60. XVIII w. Wówczas to w rejonie starego dworzyska zaczęto wznosić nowe budynki gospodarcze. W 1763 r. przy drodze ze starego siedliska do Kożuchowa zbudowano kamienną owczarnię, a w roku następnym kamienny spichlerz. Zapewne w tym czasie odbudowano też dwór w starym dworzysku, w sąsiedztwie dawnych ogrodów kwaterowych (założonych jeszcze w 1559 r.). W ten sposób ukształtowany został podział funkcjonalny założenia, w którym strumień i stawy oddzielały północną część gospodarczą od południowej, rezydencjonalno-ogrodowej. Dwór wzniesiony został na osi stawu wschodniego, na sztucznie uformowanym tarasie. Zwrócony był frontem do dziedzińca, zaś dziedziniec sąsiadował z drogą do Łopuchowa i otoczony był od wschodu i zachodu innymi budynkami. Na południe od dziedzińca znajdowały się stawy, za drogą do Łopuchowa, prowadzącą na wschód do gościńca Jeżewo - Tykocin znajdował się stary kwaterowy ogród graniczący od południa z niewielkim strumieniem. Chociaż kompozycja tego ogrodu uległa w stosunku do pierwotnej wielu zmianom, to nadal wnętrza tego ogrodu wypełniały sady, a kwatery otoczone były szpalerami i alejami drzew ozdobnych. Północno-wschodni narożnik ogrodu przecinała aleja kasztanowcowa wyprowadzona skosem od drogi do Łopuchowa (przy dziedzińcu przed dworem). Oś tej alei wyprowadzona została na budynek stojący przy zachodniej pierzei dziedzińca przed dworem. Wschodnią granicą ogrodów biegł gościniec Jeżewo – Tykocin. Istniały więc w tym czasie 3 drogi prowadzące do dworu w Stelmachowie – każda obsadzona aleją, a wszystkie aleje rozchodziły się promieniście od założenia na wschód i zachód, południe oraz południowy-wschód. Oprócz starego ogrodu kwaterowego w skład kompozycji wchodziły także ogrody użytkowe położone po obu stronach dziedzińca przed dworem. Na zachód od ogrodów, wokół strumienia i źródlisk rósł las, który być może pełnił funkcję zwierzyńca.

Po śmierci Izabeli Branickiej w 1808 r. dobra przeszły na własność Jana i Feliksa Potockich oraz ich stryjecznej siostry Marianny 1^o voto Szymanowskiej, 2^o voto Mostowskiej, a w wyniku podziału spadku około 1808 r. ich właścicielem został Jan Alojzy Potocki.

Poprowadzenie granicy państwa wzdłuż Narwi spowodowało podział dóbr tykocińskich, więc od 1807 r. Stelmachowo stało się centrum samodzielnych dóbr. W 1828 r. przeszły one na własność córki Jana Alojzego Potockiego – Leonii, a poprzez jej małżeństwo stały się własnością Adama hr. Rostworowskiego, który władał majątkiem od śmierci Leonii (zm. w 1859 r.) do 1934 r., kiedy zmarł. Później Stelmachowo stanowiło własność jego spadkobierców. Ostatnim z nich był Aleksander Kalikst Roztworowski (ur. w 1858 r., zm. w 1929) r.

Tablica wpitafijna Leonii z Potockich Rostworowskiej w kościele parafialnym rzymsko-katolickim w Tykocinie

(fot. Marianna Karbowska)

Nagrobek Aleksandra Kaliksta Rostworowskiego

(fot. Marianna Karbowska)

Usamodzielnienie się dóbr stelmachowskich miało doniosłe znaczenie dla rozwoju kompozycji założenia. Dawny folwark został bowiem w I połowie XIX . zamieniony na wielkopańską siedzibę. W miejscu starego dworu stojącego na „starym dworzysku” wzniesiono pałac, który sąsiadował od południa ze starym kwaterowym ogrodem. Ogród ten został poszerzony i nadano mu bardziej ozdobny charakter. Ponadto włączono w obręb kompozycji las sąsiadujący z tym ogrodem od zachodu. W lesie tym urządzono park leśny usuwając część drzewostanu leśnego, urządzając drogi spacerowe łączące 4 koliste wnętrza oraz dosadzając drzew i krzewów ozdobnych. W zachodniej części parku wykopano nad strumieniem staw. Układ tego ogrodu był stosunkowo schematyczny. Powtarzały się tam eliptyczne obwodnice i łączące je łukowato drogi mogą nasuwać przypuszczenie, że twórcy tej kompozycji nie byli szczególnie biegli w tworzeniu krajobrazowych kompozycji, a jedynie w sposób dość mechaniczny przenosili wzorce stosowane gdzie indziej. Chociaż może zaważył na tym stosunkowo wczesny okres powstania kompozycji. Ten schematyzm dróg i wnętrz parkowych równoważyły widoki z wnętrz parku, bo teren parku opadał do strumienia i stawu, toteż można było z jego wnętrz oglądać partie położone niżej, a także sąsiadujące z parkiem pola i łąki.

Przed pałacem, na dawnym dziedzińcu zbudowano dwie oficyny, pomiędzy którymi urządzony został kolisty podjazd, który otoczono drzewami i krzewami ozdobnymi. Rozbudowie uległy ogrody warzywne leżące na wschód i zachód od oficyn. Część gospodarcza (z licznymi budynkami murowanymi i drewnianymi) zajmowała, tak jak dotychczas, teren położony po północnej stronie Stelmachówki, za stawami. Przy jednym ze stawów zlokalizowano gorzelnię, a inne nowe budynki postawiono na południe i wschód od starej owczarni. Drogę biegnącą w kierunku wschodnim do wsi Leśniki obsadzono lipami. Dosadzono też drzew w starej alei kasztanowcowej i wokół kater starego ogrodu. Na północ od alei lipowej, przy drodze do Leśnik wzniesiono czworaki i założono kolejny ogród warzywny. Na trójkątnym terenie położonym między alejami prowadzącymi do podjazdu założono zieleniec będący miniaturową kopią kompozycji parku.

W 1843 r. zbudowany został w pobliżu założenia nowy gościniec z Jeżewa do Tykocina, toteż utraciła wtedy znaczenie stara droga z Tykocina wbiegająca do Stelmachowa od północy. Po zbudowaniu nowego gościńca połączone z nim zostały trzy drogi wybiegające od założenia w kierunkach wschodnim, południowo-wschodnim i południowym (stary trakt do Tykocina).

W 1915 r, zniszczono pałac w Stelmachowie i większość budynków gospodarczych, a następni ich ruiny rozebrano. Pałacu już nie odbudowano, a w okresie międzywojennym jego funkcje przejęła oficyna. Dobudowano do niej od frontu klasycystyczną kolumnadę z gankiem. W tym czasie usunięto kolisty podjazd, a na jego miejscu urządzono zieleniec z licznymi splątanymi ścieżkami, których układ odwzorowywał w mniejszej skali schemat kompozycji dróg parkowych (kontynuując niejako rozwiązania zastosowane w już istniejącym zieleńcu usytuowanym w rozwidleniu dróg). W ogrodach i w parku dokonano kolejnych nasadzeń uzupełniających.

Rozplanowanie założenia pałacowo-ogrodowego w Stemachowie
na "Planie gruntów majątku prywatnego Stelmachowo"  z 1929 r. wyk. przez Eugeniusza Dembka
AP Białystok, Akta majątku Stelmachowo
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2485

Schemat rozplanowania założenia pałacowo-ogrodowego w Stelmachowie na planie dóbr z 1943 r.
(będącego odrysem z planu sporządzonego w 1929 r. przez Eugeniusza Dembka
AGAD, Zbiór Kartograficzny, TKZ 619-69
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2618

Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległa większość budynków gospodarczych, wycięto część starych drzew, a park i ogrody zdewastowano.

Po wojnie majątek został rozparcelowany, a siedlisko dworskie objęło Państwowe Gospodarstwo Rolne, gospodarujące tu jeszcze w latach 80. XX w. Pod rządami PGR nastąpiła dalsza dewastacja starej kompozycji spowodowana budową nowych budynków gospodarczych i mieszkalnych. Lokalizowano je na zachód od dworu (wcześniejszej oficyny), w części gospodarczej, a później także wzdłuż drogi do wsi Leśniki i na południe od niej pomiędzy alejami dojazdowymi. Zabudowano też część terenu dawnego ogrodu kwaterowego, z którego usunięto sady. Zniszczono kompozycję zieleńców położonych przed dworem i w rozwidleniu alei dojazdowych, a na terenie dawnego zieleńca przed dworem posadzono w latach 70. XX w. nowe drzewa i krzewy, zaś w jego południowo-wschodnim narożniku ustawiono kamień pamiątkowy. Pozostawiony bez opieki teren parku ponownie zaczął zamieniać się w gęsty las. Las zajął też część terenu dawnych sadów.

Założenie pałacowo-ogrodowe w Stelmachowie - dwór (wcześniej oficyna)
i wnętrze dawnego dziedzińca (później zieleńca) - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2277

Założenie pałacowo-ogrodowe w Stelmachowie - widok od południowego-zachodu na wnętrze dawnego zieleńca
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2276

Założenie pałacowo-ogrodowe w Stelmachowie - widok od południa na wnętrze dawnego sadu
(wcześniej ogrodu kwaterowego) z okazałym osiemnastowiecznym klonem - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2274

Z rozległej niegdyś, bo zajmującej około 46 ha kompozycji do lat 80. XX w. pozostały: dwór (wcześniej oficyna), oficyna, budynek gospodarczy, obora, skarpy tarasu dworskiego staw na północ od tarasu, niezmieniona lokalizacja części gospodarczej, kasztanowcowa aleja dojazdowa, część dojazdowej alei lipowej, fragmenty alei przy drodze do Łopuchowa, fragmenty szpalerów wokół wnętrz sadu (dawnego ogrodu kwaterowego), fragmenty dwóch szpalerów wierzbowych, zarośnięty staw parkowy oraz – wśród lasu – część starych drzew parkowych. Stary drzewostan uzupełniały młode nasadzenia przy drogach, ogrodzeniach i budynkach oraz lasy i liczne zarośla.

Założenie dworsko-ogrodowe w Stelmachowie - widok na park krajobrazowy z drogi do Łopuchowa - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2275

Założenie pałacowo-ogrodowe w Stelmachowie - budynek mieszkalny wzniesiony na terenie dawnego sadu
(wcześniej ogrodu kwaterowego) na tle jednej z alei dojazdowych - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2278

W tym czasie występowało tu 50 gatunków drzew i krzewów. Najstarsze okazy drzew pochodziły z nasadzeń osiemnastowiecznych lub nawet wcześniejszych. Należały do takich: lipa rosnąca przy wschodniej granicy parku, mająca średnicę pnia 160 cm (lecz będąca u kresu wegetacji), pomnikowy jesion w parku o średnicy pnia 140 cm, dwa inne jesiony parkowe o średnicy pni 115 cm, część kasztanowców w alei dojazdowej o średnicy pni 100-130 cm, dwie lipy w drugiej alei o średnicy pni 120 i 108 cm, klon w dawnym sadzie o średnicy pnia 125 cm, 4 jesiony przy północnej granicy sadu o średnicy pni 100-120 cm. Pozostałe stare drzewa pochodziły albo z I połowy XIX w. i z różnych lat II połowy tego stulecia, przy czym część (o średnicy pni 80-100 cm) posadzono około połowy XIX w., albo z nasadzeń dokonywanych w I połowie XX w.

Założenie pałacowo-ogrodowe w Stelmachowie - widok z wnętrza kaztanowcowej alei dojazdowej w kierunku dworu
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2272

Założenie pałacowo-ogrodowe w Stelmachowie - widok od wschodu na lipową aleją dokazdową
i gospodarczą część założenia - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2271

Całość kompozycji była dobrze widoczne wśród okolicznych pól, a stare aleje przyciągały wzrok z daleka. Zadrzewione centrum założenia stanowiło więc atrakcyjny element krajobrazu, chociaż walory estetyczne tego obiektu zostały wydatnie pomniejszone przez nowe zabudowania oraz zamianę dawnego parku w las.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr TKZ 619-69. Plan dóbr Stelmachowo w pow. Wys. Mazowieckim, woj. Białostockim położonych. Z planu znajdującego się w Archiwum Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Warszawie, a sporządzonego przez geometrę przys. E. Dembka w 1928 r. Odrys niniejszy wykonał w 1943 roku miern. przysięgły inż. Janusz Kahl, Skala 1:5000

CAH w Wilnie, Wojewódzki Urząd Rejonowy w Białymstoku, F. 1207, op. 318

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9486

AP Białystok, Akta majątku Stelmachowo, nr 35, k. 3

AP Białystok, Akta majątku Stelmachowo, Plan gruntów majątku prywatnego Stelmachowo w gminie Stelmachowo pow. Wys. Mazowieckim wojew. Białostockiego położonego. Pomiaru na gruncie dokonał w roku 1928 i plan niniejszy sporządził według południka magnetycznego w tymże roku mierniczy przysięgły Eugenjusz Dembak

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II

Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, rkps nr 5991, t. IV. Z. 5, k. 16v, nr 6247

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 315a, s. 115

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 155

Inskrypcja na tablicy epitafijnej Leonii z Potockich Roztworowskiej w kościele parafialnym rzymsko-katolickim w Tykocinie oraz nagrobek Aleksandra Kaliksta Rostworowskiego

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. III, Warszawa 1908-1910, s. 123

Kossakowski Stanisław Kazimierz, Monografie historyczno-genealogiczne rodzin polskich, t. II, Warszawa 1859-1860, s. 226-240

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Stelmachowie, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 136, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Topograficeskaja Karta grodenskoj gubernii. B.m. 1856. Ispravl. Po rekogescirovke 1865 i 1866 g. Skala 1:126000

AGAD, Archiwum Roskie, nr 9/35

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Stelmachowo, józef maroszekKategoria:pałacowy