Style i kierunki XX w.

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.
autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

[Zmieniono jednak odwołania do haseł katalogu szczegółowego, przystosowując je do prezentacji obiektów na tym portalu]

Secesja

Pośród rozmaitych poszukiwań nowej formy wyrazu na przełomie XIX/XX w. ukształtował się w sztuce dekoracyjnej styl secesji, będący zasadniczym przeciwieństwem historyzmu. Podstawowym źródłem inspiracji secesyjnej była żywa roślina w całym bogactwie kształtów i kolorów.

Kierunek ten znalazł szerokie zastosowanie w architekturze miejskiej – pałacach i willach fabrykanckich, kamienicach i budowlach użyteczności publicznej. Wkroczył też do budynków sakralnych i wywarł duży wpływ na kompozycje ogrodowe.

Preferował przenikanie się zieleni i architektury, czego wyrazem miały być między innymi spowite w roślinność kamienice – ogrody. Operował małymi, kameralnymi wnętrzami, których atrybutem była różnogatunkowa, bujna i splątana roślinność. Wyraził się też komponowaniem zawiłych, splątanych dróg ogrodowych, zacisznych nisz, zakątków i altan oplecionych pnączami. W sposób naturalistyczny zestawiał kompozycje roślinne i często nawiązywał do ogrodów kaligraficznych. Lubował się w nastrojach melancholijnych, krajobrazach jesiennych i zimowych. Ogród secesyjny stwarzać miał warunki do indywidualnego kontaktu z naturą i prowokować do fascynacji bogactwem form roślinnych.

Założenia tego stylu najwierniej realizowane były w małych ogrodach miejskich, przy kamienicach i willach. Wydaje się, że znalezienie przykładów większych ogrodów realizujących w pełni założenia secesji jest bardzo trudne, jeżeli nie niemożliwe. Na ogół pojawiają się tam oprócz motywów secesyjnych także eklektyczne lub czysto naturalistyczne. Częściej więc można mówić tylko o wpływie stylu secesyjnego na sposób kształtowania wnętrz, dróg i kompozycji roślinnych.

Jedynym znanym dziś przykładem ogrodu secesyjnego z terenu województwa białostockiego jest kompozycja powstała po 1905 r. przy fabrykanckim pałacu Bucholtzów w Supraślu (zob. Supraśl – Ogród przy pałacu Bucholtzów). Pięknej secesyjnej architekturze towarzyszyła tam bogata roślinność ocieniająca i przysłaniająca gęste drogi ogrodowe prowadzące do ukrytych w zieleni ławek, do sadu, altany stojącej obok pałacu i niewielkiego kolistego wnętrza, w którym pod zwisającymi gałęziami drzew stała rzeźba Flory.

Niewielki teren ogrodu otoczony był wysokim parkanem, co podkreślało kameralność i ekskluzywność kompozycji.

Mimo że nie zachowały się inne przykłady ogrodów secesyjnych, można przypuszczać, że było ich więcej, zwłaszcza w miastach, gdzie musiały towarzyszyć wznoszonej w duchu secesyjnym architekturze.

Pozostała po nich tradycja sadzenia pnączy przy budynkach, altanach i ogrodzeniach, a także bujna roślinność niektórych ogrodów przydomowych, nie odznaczająca się jednak dziś określoną kompozycją.

Styl zakopiański i „dworkowy”

Wiek XX przyniósł też rozwój kolejnych stylów architektonicznych – podobnie jak secesja – znajdujących częściowe odbicie w kompozycji ogrodów.

Nawiązujący do rodzimych tradycji budownictwa góralskiego styl zakopiański, powstały na pocz. XX w. był na terenie obecnej Białostocczyzny mało popularny. Spotykamy tu tylko pojedyncze budynki w stylu zakopiańskim, jak plebania w Białowieży (nadająca „polski charakter” rosyjskiej uprzednio kompozycji Parku Dyrekcyjnego), plebania w Różanymstoku i szereg domów w białostockiej dzielnicy Antoniuk. Nie spotykamy natomiast charakterystycznych dla tego stylu kompozycji ogrodowych zawierających elementy zapożyczone z krajobrazu górskiego.

Podobnym nawiązywaniem do tradycji rodzimych charakteryzował się „dworkowy” styl lat 20-tych. Budynkom wznoszonym w tym stylu towarzyszyły często ogrody o formach zbliżonych do ogrodów secesyjnych lub kompozycje ogrodowe stanowiące kontynuację kompozycji ogrodów włoskich. Dawała się tam zauważyć wyraźna osiowość obejmująca podjazd, dwór i główne wnętrze ogrodowe (salon ogrodowy), a często także prospekt widokowy.

Również i ten styl jest słabo reprezentowany w ogrodach województwa białostockiego. W stylu dworkowym wzniesiono m.in. liczne plebanie oraz kilka innych budynków w Knyszynie i Różanymstoku. Zakładane przy nich ogrody nie przyjmowały form właściwych dla tego kierunku.

W Różanymstoku (zob. Różanystok) budynki w stylu dworkowym wzniesione zostały obok ukształtowanej już rozległej kompozycji ogrodowej, a otaczające je wnętrza ogrodowe miały charakter bardziej użytkowy niż ozdobny, toteż ich układ przestrzenny zbliżony był do rozwiązań eklektycznych. Podobnie przedstawiały się kompozycje ogrodów plebańskich.

Być może przykłady typowych dla stylu dworkowego kompozycji ogrodowych dałoby się znaleźć przy willach miejskich. Tego typu ogrody miejskie jednak w większości albo uległy zniszczeniu, albo po 1939 r. zostały przystosowane do pełnienia funkcji użytkowych.

Modernizm

Style i kierunki XIX w. oscylowały pomiędzy buntem przeciw geometryzacji przestrzeni (styl krajobrazowy, naturalizm), zachowywaniem tradycyjnych form regularnych (ogrody kwaterowe), okresowymi nawrotami do kompozycji geometrycznych (historyzm) oraz próbami pogodzenia form regularnych i swobodnych (eklektyzm).

Kolejny bunt przeciw formom geometrycznym przyniosła na pocz. XX w. secesja. Modernizm, który przyszedł po niej, był kolejnym zwrotem w kierunku geometryzacji.

Modernizm stanowił odpowiedź na potrzeby rozwijających się aglomeracji miejskich, wymagających dużych powierzchni zieleni, obszernych parków publicznych wyposażonych w odpowiedni program użytkowy oraz licznych ogrodów przydomowych i osiedlowych.

U podstaw modernizmu legła synteza stylu architektonicznego i krajobrazowego – synteza usiłująca podporządkować całość funkcji, jaką miała pełnić. Funkcjonalizm ten doprowadził do powstania różnych rodzajów kompozycji modernistycznych. Inaczej wyglądały parki publiczne, inaczej ogrody willowe i przydomowe, inaczej bulwary i prospekty przecinające układ urbanistyczny, a jeszcze inaczej zieleń osiedlowa i towarzysząca budynkom publicznym.

Przykład parku modernistycznego

Za cechy charakterystyczne dla modernizmu uważa się geometryzację planu (niekoniecznie idącą w parze z podziałami przestrzennymi ogrodu na mniejsze wnętrza) połączoną ze swobodnym układem nasadzeń, wód i wnętrz zajmujących przestrzenie podzielone przez regularne drogi i place. Parki modernistyczne przecinały szerokie aleje i prospekty, których regularna kompozycja sąsiadowała z krajobrazowymi wnętrzami i masywami zadrzewień lub lasów. Wśród drzew pojawić się mogły geometrycznie rozplanowane gabinety lub większe wnętrza wyposażone w atrakcyjne elementy architektoniczne, baseny czy rzeźby. We wnętrzach urządzano amfiteatry i punkty widokowe oraz różanki, ogrody skalne, rabaty bylinowe, sadzawki i baseny z roślinami wodnymi, a nawet całe kolekcje botaniczne. Nowe formy otrzymała również architektura ogrodowa. Jej proste, funkcjonalne kształty uzupełniała rozmaitość form roślinnych przeplatających się murkami oporowymi, schodami, pergolami, trejażami, altanami, pełnymi i ażurowymi ogrodzeniami oraz z różnymi nawierzchniami dróg ogrodowych. Stosowano współczesne techniki budowlane i nowe materiały, a zwłaszcza szkło pozwalające na wyraźniejsze powiązania widokowe budynków z ogrodem. Rozpowszechniano nowe gatunki i odmiany roślin, starano się promować kompozycje roślinne atrakcyjne nie tylko w sezonie wegetacyjnym, ale także zimą.

Park Planty w Białymstoku - prospekt widokowy - stan współczesny

Najpiękniejsze przykłady stylu modernistycznego znajdujemy na Białostocczyźnie w parkach miejskich. Na czoło wysuwają się tu dwa modernistyczne parki Białegostoku - Park Planty (zob. Białystok – park Planty) i Park Zwierzyniecki (zob. Białystok – Park Zwierzyniecki), oba założone na terenie dawnych zwierzyńców wchodzących w skład rozległej rezydencji Branickich, przy czym Park Zwierzyniecki ulokowany w dawnym Lesie Zwierzynieckim miał charakter parku leśnego. Oba posiadały regularny układ komunikacyjny łączący proste prospekty z kolistymi i eliptycznymi obwodnicami oraz łukowato biegnącymi drogami prowadzącymi do bocznych wnętrz. Szerokim drogom głównego prospektu towarzyszyły tam geometryczne trawniki, kwietniki, szpalery i fontanny. Roślinność eksponowano w części naturalistycznie, a we wnętrzach geometrycznych regularnie. Spotykamy tam też inne charakterystyczne dla modernizmu elementy. Piękną, rozplanowaną na kilku tarasach różankę Plant białostockich wyposażono w regularny układ dróg i schodów, „basen” z roślinami wodnymi ozdobiony rzeźbą praczek dłuta Horno Popławskiego oraz trejaże i skontrastowane z kwietnikami nasadzenia roślin iglastych. W bocznych partiach Plant eksponowano bogaty zestaw gatunków roślin, urządzono dwa kwadratowe, regularnie rozplanowane gabinety, ale też były tam i obła sadzawka skryta wśród drzew i krzewów, i rabata bylinowa na niewielkiej skarpie, i zaciszne miejsce otoczone swobodnymi grupami roślin izolującymi od tumu i hałasu. Na obrzeżach Parku Zwierzynieckiego ulokowano obiekty sportowe, rozrywkowe i dydaktyczne. We wnętrzach można było odnaleźć miejsca spokojne, naturalne stawy i stare drzewa leśne.

Basen z rzeźbą praczek koło różanki w Parku Planty w Białymstoku - stan współczesny oraz główna aleja spacerowa im. Zyndram Kościałkowskiego ok. 1935 r. - widokówka ze zbiorów L. Postołowicza, Neg. OW PSOZ Białystok nr D 2395

Długo oczekiwana niepodległość stanowiła dodatkowe źródło inspiracji, toteż w parkach pojawiły się elementy nawiązujące do tradycji narodowych i walk niepodległościowych. W Parku Zwierzynieckim takimi elementami były 3 dęby zasadzone w 1921 r. dla upamiętnienia Konstytucji 3 Maja oraz pomnik ku czci poległych oficerów i żołnierzy 42 pułku piechoty, a także cmentarz poległych w 1920 r. żołnierzy, który oprócz symbolicznego ołtarza-pomnika otrzymał atrakcyjną oprawę roślinną. Oprócz tego w obrębie parku mieścił się pięknie zakomponowany cmentarz ewangelicko-augsburski.

Podobne akcenty spotykamy w innych parkach miejskich, które w latach 20-tych lub 30-tych przebudowano w duchu modernistycznym. W parku miejskim w Supraślu przekomponowanym w 1925 r. ustawiono obelisk z orłem rozwijającym skrzydła do lotu, symbolizującym Odrodzenie Państwa Polskiego (zob. Supraśl – Park Miejski).

Po 1925 r. przekształcono w podobnym duchu zieleniec w Supraślu powiązany z nowym Domem Ludowym. Niestety został on ponownie przebudowany po II wojnie światowej i jego obecna kompozycja niewiele ma wspólnego z dawnym układem.

Innym parkiem białostockim, którego części nadano modernistyczny kształt jest Park Stary (zob. Białystok – Park Stary), przebudowany po 1935 r.

Na osi wzniesionego w latach 1936-1938 Domu Ludowego (obecnego teatru) poprowadzono tam szeroki ciąg spacerowy z kwietnikami i basenem. Po obu stronach tego ciągu posadzono szpalery topolowe, a w pozostałych partiach ogrodu dokonano nowych nasadzeń uzupełniających stare. Skorygowano także przebieg niektórych dróg spacerowych.

Poza Białymstokiem i Supraślem parkiem modernistycznym mogło się szczycić tylko jedno jeszcze miasto województwa – Bielsk Podlaski. W przeciwieństwie do parków białostockich zakładanych z udziałem profesjonalnych projektantów i artystów, takich jak Jan i Jarosław Girinowie, Stanisław Życieński-Zadora, Stanisław Gralla, Jakub Juszczyk i Stanisław Horno Popławski, park bielski był dziełem artystów domorosłych. Wskutek tego powstała tu w latach 20-tych kompozycja stała na znacznie niższym poziomie. Założony nad rzeką i w otoczeniu średniowiecznego grodziska park bielski został wydatnie zniszczony w czasie II wojny światowej, a po wojnie przebudowany i zagospodarowany na sposób współczesny. Nowy układ zatarł ślady starego i z tego powodu pierwotna kompozycja tego obiektu jest mało znana.

W ogrodach zakładanych przy willach i domach mieszkalnych następowała miniaturyzacja i kameralizacja elementów i rozwiązań stosowanych w parkach modernistycznych. Sposób urządzania wnętrz niektórych małych ogrodów nawiązywał też do japońskiej sztuki ogrodowej, a zwłaszcza do miniaturowych kompozycji skał, kamieni i pojedynczych dekoracyjnych roślin.

Ciekawy typ modernistycznego ogrodu willowego musiał być na Białostocczyźnie wielką rzadkością, a wśród zachowanych do dziś kompozycji ogrodowych nie znajdujemy żadnego założenia tego typu.

Jedną z charakterystycznych cech okresu modernistycznego był rozwój kultury ogrodniczej, owocujący nie tylko upowszechnianiem wiedzy ogrodniczej, ale także wprowadzaniem do ogrodów wielu kolejnych gatunków i odmian. W Białymstoku władze oświatowe zorganizowały na miejscu zlikwidowanego ogrodu Rozkosz Miejski Ogród Szkolny podzielony na działki uprawiane przez współzawodniczące ze sobą szkoły. Popularyzowano tam mało znane idee rozwoju polskiego jedwabnictwa w oparciu o drzewa morwowe. Spopularyzowano też topolę włoską. Morwami i topolami przyozdobiono więc najpierw Miejski Ogród Szkolny, a następie otoczenie zbudowanych wówczas szkół powszechnych (nr 2, 7 i 8). Wysokie topole tych ogrodów szkolnych górowały odtąd nad sąsiadującą z nimi parterową zabudową miasta. Szkołom towarzyszyły także założone wówczas użytkowe ogródki dydaktyczne.

W myśl władz oświatowych ogródki szkolne zakładano w okresie międzywojennym również przy szkołach wiejskich, gdzie czasem powstawały też większe kompozycje (m.in. w Jałówce i Dobrzyniewie Dużym).

Od 1926 r. wg. Projektu Oskara Sosnowskiego realizowana była koncepcja kościoła św. Rocha – pomnika odzyskania Niepodległości. Ten najwybitniejszy architekt polski doby międzywojennej realizował tu swój program architektury złączonej z naturą. Bryła budowli była naturalnym przedłużeniem wyniosłego wzgórza porośniętego starodrzewiem w części pochodzącym z dawnego cmentarza grzebalnego św. Rocha, założonego jeszcze przez Jana Klemensa Branickiego, a w części pozostałym z winnicy przy altarii. Sam kościół ukształtowany został na podobieństwo skały zbudowanej z kryształu, wyłaniającej się z zielonych stoków, nad którą górowała umieszczona na iglicy statua Matki Boskiej – Królowej Korony Polskiej. W otoczeniu budowli, pomiędzy starymi klonami i lipami oraz świeżo posadzonymi krzewami ozdobnymi, pnącymi różami i winoroślami wiły się kręte schody wiodące do kościoła. Pnącza wspinały się po ścianach budynków i ogrodzeń. Krętość schodów sugerowała nieistniejące nierówności terenu, a wrażenie to potęgować miały ciosy kamienne wmurowane w podstawę sztucznych obwałowań. Zieleń śmiało skomponowana z żelbetonem stanowiła w tych czasach wielkie novum. Ogromną bryłę budowli umiejętnie powiązano z barokowym prospektem ulicy-alei Lipowej, która w tym momencie nabrała charakteru głównej ulicy miasta. Na jej osi usytuowano reprezentacyjną bramę kościelną o formie nawiązującej do Ostrej Bramy, a pod nią umieszczono rzeźbę Dobrego Pasterza jakby ogarniającego ramionami podążających ulicą ludzi. Jednocześnie obsadzono lipami ul. Św. Rocha oraz dokonano nasadzeń w rejonie ul. Dąbrowskiego. Była to jedna z najciekawszych modernistycznych koncepcji okresu międzywojennego, która mogłaby wywierać duży wpływ na szereg późniejszych rozwiązań kompozycyjnych. Nie została ona niestety w pełni zrealizowana. Przeszkodziły temu śmierć Sosnowskiego i wybuch II wojny światowej.

Socrealizm

Kierunek ten powstał w Związku Radzieckim wraz z budową pierwszych dużych parków kultury i wypoczynku. Propagował on społeczny typ kompozycji ogrodowych przeznaczonych dla dużej liczby mieszkańców wielkich ośrodków miejskich i przemysłowych. W parkach kultury i wypoczynku miały być zaspokajane bardzo różnorodne potrzeby, toteż parki te pełniły jednocześnie funkcje rekreacyjne, rozrywkowe, kulturalne, oświatowe i polityczne. Kompozycja parków socrealistycznych powstawała podobnie jak w modernizmie w wyniku syntezy układów regularnych i krajobrazowych, ale dawało się tu zauważyć wyraźny krok w stronę geometryzacji. W szczegółach natomiast różnice były jeszcze bardziej widoczne. Proste funkcjonalne urządzenia zastąpiły socrealistyczne budowle i dekoracje. Na osiach pojawiły się monumentalne budynki i pomniki, a nawet drobne elementy stanowiące wyposażenie ogrodu (takie jak ławki, lampy, schodki i murki) cechowały się znaczną reprezentacyjnością i dominacją formy nad funkcją.

W późniejszych parkach kultury i wypoczynku zakładanych na terenie Polski panuje dużo większy umiar i można obserwować zwrot w stronę rozwiązań bardziej funkcjonalnych. Stąd parki te są mniej socrealistyczne i prezentują szereg rozwiązań, do których pasuje jedynie miano stylu współczesnego.

W województwie białostockim takich parków nie ma. Pod wpływem socrealizmu powstały tu tylko nieliczne budowle ogrodowe (np. baseny z fontannami i amfiteatr w Parku Planty) oraz „Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Radzieckiej” wzniesiony na głównej osi Plant w 1951 r. – dzieło rzeźbiarzy Ślusarczyka i Danki [w latach 90. XX w. usunięty – przyp. EBK].

Innymi objawami uspołecznienia terenów zieleni było urządzanie zieleni osiedlowej i ulicznej oraz poszerzanie programu funkcjonalnego parków, w których lokowano place zabaw, estrady i urządzenia sportowe. Pod wpływem tych tendencji powstała też niewielka ekspozycja zoologiczna Parku Zwierzynieckiego.

Ok. 1949 r. wraz z likwidacją handlu prywatnego rozpoczęto akcję likwidacji targowisk na rynkach miejskich, gdzie masowo zaczęto urządzać zieleńce oraz stawiać pomniki i obeliski upamiętniające przede wszystkim wydarzenia związane z okresem II wojny światowej. Te publiczne zieleńce miały na ogół układ bardzo schematyczny, odzwierciedlający upodobania domorosłych projektantów. Bywały przeładowane roślinnością i w większości nie posiadały wielkich walorów estetycznych. Znacząca była przy tym ilość tych kompozycji, które wcześniej lub później zajęły rynki wszystkich ośrodków miejskich województwa. Nasilenie akcji zakładania takich zieleńców obserwujemy w latach 1949-1953, jednak trwała ona, choć w mniejszym nasileniu, do lat 70-tych.

Kierunki współczesne

Obecnie mamy do czynienia ze zjawiskami stanowiącymi kontynuację wcześniej powstałych idei i tendencji.

Rozwinięciem kierunków funkcjonalnych i idei socrealistycznych podkreślających społeczne funkcje zieleni są tereny zieleni osiedlowej, ogródki działkowe, ochronne pasy zieleni przy zakładach przemysłowych oraz miejskie i podmiejskie ośrodki sportowe i rekreacyjne. Nie odznaczają się one jednak na Białostocczyźnie szczególnymi walorami kompozycyjnymi, podobnie jak założony w okresie powojennym park osiedlowy w białostockiej dzielnicy Antoniuk. Zupełnie przypadkowy, ubogi układ przestrzenny tego parku powstał bez żadnej koncepcji kompozycyjnej. Drugim parkiem powojennym Białegostoku jest Park Centralny założony w latach 60-tych w miejscu cmentarza żydowskiego, ale po całkowitej niwelacji terenu i usunięciu starej roślinności. Kompozycja tego parku również nie stanowiła dużego osiągnięcia sztuki ogrodowej.

W połowie lat 70-tych wzbogacono jego program o pomnik Bohaterów Ziemi Białostockiej, Teatr Lalek i amfiteatr oraz park powiększono przyłączając wzgórze św. Marii Magdaleny porośnięte osiemnastowiecznymi drzewami otaczającymi kaplicę.

Pomnik Bohaterów Białostocczyzny w Parku Centralnym w Białymsyoku - stan współczesny

Rozwinięciem idei ochrony przyrody są w dobie współczesnej rezerwaty, parki narodowe oraz parki, których zadaniem jest ochrona i umiejętne kształtowanie rozległych krajobrazów naturalnych i kulturowych. Te ostatnie nazywane są najczęściej parkami krajobrazowymi, chociaż nazwa ta budzi szereg kontrowersji, ponieważ sugeruje podobieństwo, a nawet tożsamość tych założeń z krajobrazowymi parkami XIX w.

Jedynym Parkiem narodowym województwa pozostaje do dziś Białowieski Park Narodowy powstały po 1932 r. w oparciu o utworzone w 1921 r. nadleśnictwo Rezerwat.

Idea ochrony krajobrazu naturalnego i kulturowego nie znalazła tu jeszcze zastosowania. Projektuje się jednak utworzenie parku krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, obejmującego północną część województwa. [Tekst odnosi się do stanu z 1988 r. i do terenu byłego województwa białostockiego. Obecnie teren ten stanowi część województwa podlaskiego, a opisywana sytuacja uległa zmianie – przyp. EBK]

Jeden z najpopularniejszych współczesnych kierunków w sztuce ogrodowej, a mianowicie kierunek architektoniczno-krajobrazowy w województwie białostockim nie znalazł zastosowania zapewne ze względu na niewielką liczbę założonych tu w okresie powojennym parków czy większych ogrodów. Na niewielkich zieleńcach Białegostoku, które powstały po wojnie oraz w ogrodach przydomowych i w zieleni osiedlowej dominują przypadkowość, funkcjonalizm lub układy regularne nie posiadające wyraźnych cech stylowych. Korzystnie wyróżnia się tylko otoczenie kilku nowszych budynków użyteczności publicznej, przy których założono zieleń w latach 70-tych (Teatru Lalek, Rozgłośni Polskiego Radia i Telewizji, Hali Sportowej Akademii Medycznej).

Istotnym osiągnięciem czasów współczesnych jest ochrona zabytkowych założeń ogrodowych idąca w parze z ochroną przyrody i nasilającymi się tendencjami do ochrony krajobrazów naturalnych. Pierwsze próby zabezpieczenia i renowacji zabytków ogrodowych podejmowane były przez urzędy konserwatorskie już w okresie międzywojennym. Zniszczenia wojenne i powojenna dewastacja poczyniły jednak w parkach Białostocczyzny wielkie spustoszenia. Od lat 70-tych podejmowane są liczne działania zmierzające do ochrony większej liczby zabytkowych kompozycji tego terenu, nie widać jednak na tym polu większych osiągnięć. Mimo objęcia licznych obiektów ochroną konserwatorską nie podejmuje się tam na ogół prac renowacyjnych. Dawne parki i ogrody dworskie okazują się często niepotrzebne obecnym użytkownikom – Państwowym Gospodarstwom Rolnym, Spółdzielniom Produkcyjnym, Zarządom Lasów Państwowych, indywidualnym rolnikom – którzy wcale nie zamierzają łożyć na ich konserwację. W jeszcze gorszej sytuacji znajdują się liczne obiekty podzielone pomiędzy kilku użytkowników, pragnących jak najszybciej usunąć pozostałości dawnej kompozycji i przystosować teren do własnych potrzeb. Część zabytkowych parków i ogrodów niszczeje wskutek braku użytkowania i konserwacji, a sprawujące nad nimi pieczę Urzędy Gmin nie mają żadnej koncepcji ich wykorzystania. Kończy się to najczęściej zalesieniem takich obiektów lub ich zamianą na pola i pastwiska. [Tekst obrazuje stan z 1988 r., do chwili obecnej sytuacja uległa różnym zmianom – przyp. EBK]

Ci użytkownicy, którzy byliby skłonni doprowadzić do renowacji zabytkowych parków – głównie szkoły i niektórzy właściciele prywatni – nie są w stanie tego dokonać ze względów finansowych.

W najlepszej sytuacji znajdują się parki miejskie pełniące nadal dawne funkcje i jak cała zieleń miejska poddawane bieżącej pielęgnacji i konserwacji. Jednak nawet i w tych nie zdołano usunąć całkiem wojennych i powojennych zniszczeń i doprowadzić do przywrócenia dawnych walorów.

Mimo, że część obiektów posiada opracowane dokumentacje projektowe, tylko w nielicznych podjęto prace renowacyjne i to bardzo ograniczone w stosunku do zamierzeń projektowych. Takimi obiektami są Rudka, Choroszcz, Park Branickich w Białymstoku, ogród przy pałacu Hasbachów w Białymstoku Dojlidach, park pałacowy w Białymstoku Dojlidach i park pałacowy w Białowieży. Ten ostatni jest obecnie najlepiej utrzymanym parkiem województwa. Konkurują z nim jedynie miejskie parki Białegostoku – Park Planty, Park Zwierzyniecki, Park Stary. Na rozpoczęcie prac renowacyjnych lub ich kontynuację oczekują nadal Park Branickich w Białymstoku, park pałacowy w Białymstoku Dojlidach, parki w Bobrze Wielkiej, Makowlanach, Rudce, Choroszczy, Zabłudowie i Stelmachowie. W stosunku do pozostałych kompozycji ogrodowych nie podjęto żadnych kroków zmierzających do ich zabezpieczenia lub renowacji nawet w zakresie opracowania dokumentacji projektowej. [Tekst obrazuje sytuację z 1988 r., która po zmianie systemu politycznego w Polsce uległa różnym zmianom – por. indywidualne opisy wymienionych tu obiektów – przyp. EBK]

Czytaj też: Ocena stanu zachowania i walorów zasobu oraz Wykaz drzew pomnikowych

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych 

Słowa klucze: zabytkowe ogrody, zabytkowe parki, ogrody modernistyczne, ogrody secesyjne, ogrody współczesne, ogrody socrealistyczneKategoria:ogrody