Styrzyniec

Park dworski - krajobrazowy, powstały jako część większej kompozycji po 1889 r., w wyniku przebudowy regularnego założenia dworsko-ogrodowego istniejącego od XVII w. do I poł. wieku XIX na miejscu szesnastowiecznej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Styrzyniec

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: około 2 km na południe od traktu Biała Podlaska - Międzyrzec Podlaski, na wschód od wsi Styrzyniec, przy drodze z tej wsi (obecnej ul. Dworskiej) i na północ od doliny Krzny

Usytuowanie założenia dworsko-ogrodowego w Styrzyńcu na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Styrzyniec położony jest na terenie włości bialskiej, która pierwotnie nadana została Mikołajowi Nassucie, następnie należała do Zabrzezińskich i Illiniczów, zaś około 1579 r. Przeszła w ręce Radziwłłów.¹ Można przypuszczać, że wieś i folwark w Styrzyńcu założono podczas wewnętrznej kolonizacji tych dóbr w XVI lub w XVII wieku. Najwcześniejsza wzmianka historyczna dotycząca Styrzyńca pochodzi bowiem z roku 1742 i jest to „opisanie dworku w folwarku styrzynieckim" zawarte w inwentarzu hrabstwa bialskiego Radziwiłłów, gdzie folwark opisano następująco.

„Wrota na dwie strony odmykające się między dwiema słupami staremi, nad niemi balka albo ocap, przy nich jest zaszczepka z skoblem żelaznym. Przy tych wrotach jest furtka na biegunie, albo raczej na zawiasach i hakach żelaznych. Od tych wrót parkanu starego z dylów, niskiego po stodołę przęseł 42. Za wrotyma na dół ku wsi parkanu starego, pochylonego przęseł 70. Wjechawszy na podwórze w prawo idąc od tych wrót studnia niedawna dobra ze wszystkim, z ocembrowaniem, żurawiem i korytem przy niej do napawania bydła, od tej idąc w prawą stronę opodal przez podwórze, ku gumnowi i innym budynkom

Budynek wielki, stary, z drzewa budowany, w którym mieszka Hiltner Gospodarz z Starusznicą, do sieni drzwi na zawiasach, krukach z antabą żelazną, pułapu, podłogi nie masz, komin lepiony pruskiej roboty do balków od balków nad dach lepiony gliną między drążkami czyli brożynami, do którego z piekarni kominek wyprowadzony gliniany. Pod tym kominkiem jest kuchenka do gotowania. Z tej kuchenki do komórki drzwi stare na biegunie z zaszczepką i skoblem żelaznym, pułap stary, zły, z dylów, okienko małe bez szkła, w lewo do izby drzwi na zawiasach, krukach i skoblem żelaznym, okien trzy, szyby w drzewie szkła drobnego z kwaterami wysuwanymi, z okiennicami starymi, podłogi i pułap z dylów, kominek murowany z piecem chlebowym, piec z kafli czarnych dobry, z tej izby do komory drzwi na zawiesie jednej z dwiema krukami...

Stodoła stara na wiązach budowana z czworgiem wrót na dwie strony odmykającymi się...

Idąc nazad ku dworkowi po prawej ręce stajnia stara budowana z dylów, ściany niezłe... przy tej w prawo

Spichlerz stary, dobry z drzewa budowany z przygankiem złym, pochylonym, nadgniłym... pod tym spichlerzem

Piwnica murowana... blisko idąc od tej w prawo

Dworek niewielki z drzewa budowany z przedgankiem reperowanym nie dopiero...

Za tym dworkiem w sadku jest serniczek stary ze wszystkim ladaco na dwóch słupach postawiony, więcej nie masz żadnych budynków.

Sadek niewielki za tym dworkiem, w tym jest drzewa dosyć wiśniowego, gruszek dwie, jedna Lula, druga Małgorzatka, także drzew dwie gruszek polowych, ten ogródek czyli sadek z jednej strony ode wsi oparkaniony...

Sadzawka zapłynęła, nie masz w niej ryby.

Ogrody dworne styrzynieckie, pierwszy ogród za dworkiem w sadku i za sadkiem nie ogrodzony, drugi ogród od wrót, trzeci ogródek od wrót z drugiej strony, te zasiewa Hiltner gospodarz tameczny na siebie".²

Z powyższego opisu wynika, że w I połowie XVIII w. folwark w Styrzyńcu był założeniem niewielkim, utylitarnym, w którym istniał większy, choć (zważywszy liczbę drzew owocowych) też niezbyt duży ogród owocowy oraz znajdowały się trzy mniejsze ogródki warzywne (z których dwa przeznaczone były do wyłącznego użytku zarządcy folwarku).

Na przełomie lat 20. i 30. XIX w. podczas rozsprzedaży dóbr bialskich przez Prokuratorię Masy Radziwiłłowskiej folwark Styrzyniec zakupili Wężykowie, ród nabierający w tym czasie znaczenia, którego siedzibą był Witulin (inna gałąź tego rodu władała Nosowem i Wólką Nosowską). W roku 1827 w Styrzyńcu było 18 dymów i 132 mieszkańców.³ W tym czasie Styrzyniec był jeszcze folwarkiem należącym do dóbr Witulin. Przed 1889 r., prawdopodobnie w wyniku działów rodzinnych stał się ośrodkiem samodzielnych dóbr, nadal jednak należących do Wężyków. W roku 1889 został tu wzniesiony istniejący do dzisiaj murowany dwór i rozpoczęto budowę budynków gospodarczych.⁴ W roku 1885 dobra styrzynieckie składały się z 784 morgów ziemi (około 392 ha), z czego grunty orne i ogrody zajmowały morgów 650, łąki morgów 82, lasy morgów 32, a nieużytki morgów 20. Stały tu 2 budynki murowane i 24 drewniane.⁵ Na ten okres dziejów założenia należy datować urządzenie ogrodu ozdobnego wokół nowo wzniesionego dworu.

Park skomponowano na prostokątnym terenie, w którego centrum stał dwór. Na południe od dworu mieściło się obszerne wnętrze parkowe z kolistym podjazdem. Na północny-wschód od dworu stała w parku rządcówka. Zieleń skomponowano w duchu krajobrazowym, wprowadzając luźne nasadzenia drzew i krzewów różnych gatunków. Od południa park przylegał do obsadzonej różnogatunkową aleją drogi wiejskiej. Dwie inne drogi biegły po granicach parku - wschodniej i zachodniej. Od północy prowadziła do założenia aleja łącząca park z traktem Biała Podlaska - Międzyrzec. Od tej strony wjazd do założenia stanowiła drewniana brama osadzona na murowanych słupach.

Na wschód i południe od parku znajdowały się gospodarcze części założenia, natomiast na północny-zachód od parku znajdował się stary staw.⁶

W czasie działań wojennych 1915 r. spłonęła znaczna część zabudowań gospodarczych (kuźnia, stelmasznia, obora, szopy). Po zakończeniu wojny, 29 września 1919 r. od Amelii Ludwiki Wandy Wężykowej dobra styrzynieckie nabył za sumę 1 mln 118 tys. złotych polskich Józef Kugler, który władał nimi wraz z synem Ludwikiem do 1939 r.⁷ W roku 1926 Kuglerowie rozparcelowali około 210 morgów gruntu,⁸ a za uzyskane w ten sposób środki odbudowali zniszczone zabudowania gospodarcze, przeprowadzili pewne prace melioracyjne oraz dokonali remontu parku i obiektów mieszkalnych. Wówczas to posadzono m.in. rosnące do dziś drzewa w dwóch długich alejach.

Dwór i park w Styrzyńsu w 1937 r.
Publ. www.bialapodlaska.myoptimus.com

We wrześniu 1939 r. właścicieli majątku rozstrzelali żołnierze radzieccy, a po wkroczeniu Niemców majątek objął niemiecki starosta powiatowy.⁹ W 1944 r. we dworze mieścił się polowy szpital niemiecki, a po przesunięciu linii frontu na zachód, dwór wraz z otaczającym go terenem przejęła szkoła. Część gospodarcza przekazana została Gminnemu Ośrodkowi Maszynowemu, natomiast pozostałe grunty majątku rozparcelowano.

Około roku 1950 w oparciu o dawny GOM zorganizowano spółdzielnię, której siedzibą były dawne zabudowania gospodarcze. Po likwidacji spółdzielni w 1956 r. teren dawnej części gospodarczej i istniejące tam zabudowania przejęła Gminna Spółdzielnia w Białej Podlaskiej, która zorganizowała tu w latach 60. przetwórnię owoców i warzyw. W latach 80. był tam punkt skupu GS Biała Podlaska oraz magazyn opakowań (beczek, skrzyń, palet, łubianek itp.).¹⁰

Znajdujące się od wojny w użytkowaniu szkoły dwór i park ulegały stopniowej degradacji. Jej pierwszym etapem było wycięcie kępy dorodnych lip, rosnących pośrodku gazonu przed dworem i wprowadzenie tam (na miejsce dawnego podjazdu) boiska szkolnego. W roku 1963 przeprowadzono niefortunny remont szkoły, w czasie którego podwyższono dwór o jedną kondygnację, w wyniku czego stracił on walory zabytkowe i został gruntownie zeszpecony. Do lat 80. roślinność parku pozbawiona była konserwacji i dziczała. Pojawiła się tam więc znaczna ilość samosiewów, zanikły dawne drogi spacerowe i zniekształcona została przez zarośla i samosiewy kompozycja parku. Poza tym, w sposób niewłaściwy przeprowadzono przez park nowe ziemne drogi i ścieżki oraz ustawiono w sąsiedztwie dworu ubikację, śmietnik i szopę. Posadzono tam też żywopłoty oraz pewną ilość drzew i krzewów ozdobnych.

Ogólnie, na skutek przemian okresu powojennego w Styrzyńcu zniszczono wszystkie użytkowe części założenia, a z wieloczęściowej kompozycji założenia zachowały się tylko aleje dojazdowe oraz park o częściowo zniszczonej kompozycji i dość dobrze zachowanej starej roślinności.¹¹

Ze względu na to, że o wczesnych fazach rozwoju przestrzennego Styrzyńca niewiele wiadomo, można jedynie przypuszczać, że zachował się z nich przebieg drogi wiejskiej, wyznaczającej w latach 80. XX w. południową granicę parku oraz być może zachował się wymieniany w inwentarzu z 1742 r. staw (położony w latach 80. XX w. na północny-zachód od parku). Z późniejszych okresów XVIII w. i z I połowy XIX wieku przetrwały jedynie pojedyncze egzemplarze starych drzew. Z wieloczęściowej kompozycji powstałej po 1889 roku zachowały się: murowany dwór, wnętrze po dawnym podjeździe, duża ilość drzew ozdobnych, aleja na osi dworu (prowadząca do traktu Biała Podlaska - Międzyrzec), aleja przy drodze do lasu (obecnej ul. Parkowej), droga oddzielająca park od części gospodarczej, gruzy po dawnej rządcówce, ruiny po dwóch budynkach gospodarczych i dawna stajnia cugowa przebudowana na magazyn. Spośród elementów wprowadzonych w latach późniejszych zachowała się część nasadzeń dokonywanych na początku XX w. i w okresie międzywojennym (w tym część drzew w alejach przydrożnych).¹²

W roku 1983 występowało tu 47 gatunków i odmian drzew i krzewów. Roślinność była bardzo zróżnicowana wiekowo i rozmieszczona w większości (dość równomiernie) na terenie części parkowej, w której można było wyróżnić dwa większe wnętrza. Pozostałe części założenia były prawie pozbawione drzew, przy czym na terenie GS rósł niewielki sadek. Do parku prowadziły dwie długie aleje, których drzewostan składał się głównie z egzemplarzy posadzonych w okresie międzywojennym XX w. Najstarszymi drzewami parku, pochodzącymi co najmniej z II połowy XIX w. były: pomnikowa lipa o średnicy pnia 160 cm (rosnąca na zachód od wnętrza z boiskiem), kasztanowiec o średnicy pnia 110 cm (rosnący w południowo-zachodnim narożniku parku), lipy o średnicach pni 110, 90, 95 i 90-100 cm (rosnące przy południowym obrzeżu parku, 2 lipy o średnicach pni 140 i 160 cm (rosnące przy południowym obrzeżu parku, jesion o średnicy pnia 120 cm (rosnący na wschód od boiska), 2 świerki pospolite o średnicach pni po 110 cm (rosnące na wschód od boiska), sosna pospolita o średnicy pnia 90 cm (rosnąca na północ od dworu), lipa o średnicy pnia 95 cm (rosnąca przy północnej granicy parku) i klon o średnicy pnia 95 cm (rosnący w północno-wschodnim rogu parku). Oprócz wymienionych drzew najstarszych rosła w Styrzyńcu duża ilość drzew dziewiętnastowiecznych, różnych gatunków, o średnicach pni 60-80 cm (świerków, lip, klonów, jesionów). W tym samym wieku był też rosnący na północ od boiska, po zachodniej stronie wnętrza, buk zwyczajny odmiany czerwonolistnej o średnicy pnia 82 cm. Inne stare drzewa różnych gatunków (lipy, klony, jesiony, brzozy, graby, grochodrzewy, wierzby i świerki) o średnicach pni 40-60 cm posadzono na początku XX w. lub w okresie międzywojennym. Starą roślinność założenia uzupełniały drzewa młode, w większości wyrosłe z samosiewów i często wraz z krzewami tworzące zarośla zniekształcające kompozycję obiektu. Można też było spotkać pewną ilość krzewów ozdobnych, częściowo wyrosłych z odrostów po wyciętych, a wcześniej tu rosnących grupach krzewów ozdobnych. Przy wnętrzu z boiskiem oraz w sąsiedztwie dworu rosły także żywopłoty formowane z morw i śnieguliczek.¹³

Teren parku wyróżniał się widokowo w krajobrazie jako zwarta grupa starodrzewia parku oraz długie, wiodące do niego aleje. Stanowił też cenny pod względem przyrodniczym kompleks roślinności.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Dwór w Styrzyńcu - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 44

² AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, Inwentarz hrabstwa bialskiego przy podaniu w administrację Jm Panu Krzymorowskiemu sporządzony w dniach miesiąca aprila RP. 1742, s. 6v-7

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1890, s. 518

⁴ Informacje ustne Krzewińskiej Wandy, nauczycielki ze Styrzyńca

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1890, s. 518

⁶ Informacje ustne Wegery Antoniego, dawnego stangreta przy dworze w Styrzyńcu

⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2625, Akta parcelacji dóbr Styrzyniec

⁸ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2625, Akta parcelacji dóbr Styrzyniec

⁹ Informacje ustne Krzewińskiej Wandy, nauczycielki ze Styrzyńca

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Styrzyńcu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Styrzyńcu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Styrzyńcu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Styrzyńcu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VI

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, StyrzyniecKategoria:dworski