rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeSzczyty Dzięciołowo

Ogród dworski – barokowy, ze śladami kładu kwaterowego, powstały w II połowie XVII w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Dzięciołowo

Gmina: Orla

Położenie obiektu: wśród łąk i pół powstałych po trzebieży lasów, na wschodnim brzegu rzeki Orlanki, w bezpośrednim sąsiedztwie wpadającego do niej strumienia, nieopodal gościńca z Bielska Podlaskiego do Białowieży

Szczyty Dzięciołowo plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Szczytach Dzięciołowie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedzibę dworską w Dzięciołowie założono już w XV w. jednak o jej najwcześniejszych dziejach niewiele wiadomo. Zapewne od 1464 r. Dzięciołowo należało do Szczyta, protoplasty rodu Irzykowiczów, władającego tym majątkiem do I połowy XVII w. Jeden z Irzykowiczów – Kasper, dworzanin królewski, przebudował siedzibę dworską w duchu renesansowym i nadał jej kwaterowy układ, o którym także nic bliższego nie wiemy, gdyż został on w dobie baroku przekształcony, po czym zachowały się z niego fragmenty podziałów kwaterowych, czytelne jeszcze w latach 80. XX w.

W 1625 r. Dzięciołowo, zwane też Szczytami lub Szczytami Dzięciołowem, należało do Bartosza Irzykowicza. W 1638 r. stanowiło własność wdowy po Bartoszu – Katarzyny Łoknickiej oraz Zygmunta i Aleksandra Irzykowiczów. W II połowie XVII w. było własnością Kanigowskich – w latach 1673-1676 Wojciecha Kanigowskiego, a w latach 1687-1710 Jana Kanigowskiego, sędziego ziemskiego bielskiego. Następnie, poprzez małżeństwo Anny z Kanigowskich z Adamem Paszkowskim, przeszło na własność rodziny Paszkowskich – do 1747 r. władał nim Kazimierz Paszkowski (ur. w 1687 r., zm. w 1747 r.), ożeniony z Antoniną z Łowickich. Przed 1778 r. Dzięciołowo przeszło po Paszkowskich na własność kasztelana brzeskiego Naruszewicza. W 1796 r. należało już do Tomasza Wiewiórskiego.

W końcu XVII i w XVIII w. siedziba dworska zajmowała prostokątny teren, do którego wiodła aleja z Orli, przecinająca gościniec białowieski. Dwór ówczesny zlokalizowany był w sąsiedztwie stawu nad strumieniem i otoczony regularnymi, barokowymi, podzielonymi na kwatery ogrodami. Jak się wydaje, oś główna kompozycji łączyła wówczas aleję dojazdową, staw, dwór i ogrody. Zapewne nad stawem, w zachodniej części ogrodu stał młyn (wzmiankowany po raz pierwszy w 1577 r.), obok którego mieścił się dziedziniec gospodarczy z niewielką sadzawką pośrodku.

W 1808 r. Szczyty Dzięciołowo stały się własnością Antoniego Wiewiórskiego (zm. w 1831 r.), syna Tomasza. Antoni został też usynowiony przez Jana Walentego Węgierskiego z sąsiednich Nowodworów (zob. Szczyty Nowodwory). Antoni Wiewiórowski podzielił więc własność między swoich synów i oddał Nowodwory Karolowi, a Dzięciołowo Adolfowi (ur. w 1815 r.).

Po pożarze dworu w 1817 r. dokonano przebudowy kompozycji Dzięciołowa, zachowując jednak regularny układ przestrzenny ogrodów. Nowy dwór został wzniesiony szczytem do stawu, toteż ukierunkowana na dwór główna oś kompozycji biegła teraz równolegle do strumienia przez przylegające do dworu i stawu wnętrze ogrodu ozdobnego. Po granicach tego ogrodu ozdobnego od północy i południa (za stawem) biegły proste drogi spacerowe. Granice, zarówno ozdobnego wnętrza przy dworze, jak i trzech kwater, zapewne użytkowych, położonych na północ od dworu i ogrodu ozdobnego, nadal były obsadzone szpalerami drzew, a lokalizacja części gospodarczej nie uległa zmianie. Główna droga dojazdowa, obsadzona aleją, wiodła tu od zachodu, łącząc gościniec z dworem i biegnąc dalej na północ do pól.

Po Adolfie Wiewiórowskim majątkiem władali jego synowie – Józef Antoni i Adolf Fryderyk. Pierwszy z nich odkupił w 1879 r. Nowodwory, w których zamieszkał. Dzięciołowo przeszło później na własność córki Adolfa Fryderyka – Wandy Ostasiewicz, która władała nim w okresie międzywojennym.

Zapewne już w II połowie XIX w. lub na początku wieku XX urządzono przed dworem podjazd (położony na północ od dworu i połączony z aleją dojazdową), a do wnętrza ogrodu ozdobnego wprowadzono swobodną kompozycję dróg spacerowych, drzew i krzewów.

W czasie I wojny światowej zniszczono część drzewostanu i zlikwidowano młyn. W 1915 r. stało w Dzięciołowie 8 budynków.

Po wojnie powiększono ogrody o prostokątny teren leżący na południe od stawu, przecięty starą aleją dojazdową oraz o sady położone na zachód od dotychczasowych ogrodów i sięgające Orlanki. We wnętrzu otaczającym dwór, podjazd i staw dosadzono lilaków i innych krzewów ozdobnych. Po tych zmianach całość kompozycji zajęła teren o powierzchni około 12,5 ha.

Po wywiezieniu Ostasiewicza na Sybir w 1940 r. założenie zostało zdewastowane – m.in. zniszczone zostały wszystkie budynki i przetrzebiono drzewostan. Po wojnie majątek rozparcelowano, a indywidualni rolnicy rozebrali pozostałości zabudowań dworskich. Nieużytkowane ogrody zamieniano na pola uprawne i pastewniki oraz sukcesywnie usuwano z nich stare drzewa.

Szczyty Dzięciołowo 1

Widok z terenu dawnych ogrodów dworskich w Szczytach Dzięciołowie na aleję dojazdową - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1935

Szczyt Dzięciołowo 2

Ogród dworski w Szczytach Dzięciołowie - zarośnięty staw dworski i szpaler
rosnący na granicy dawnego ogrodu ozdobnego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1934

Szczyty Dzięciołowo 3

Stół ogrodowy ofiarowany w 1907 r. Adolfowi Wiewiórowskiemu (synowi Alfreda), dziedzicowi Szczytów Nowodworów
przez Mikołaja Mawrykina - obecnie przeniesiony do Szczytów Nowodworów - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1940

Do lat 80. XX w. pozostały w Dzięciołowie tylko szczątki dawnej kompozycji, w tym ślady dawnych podziałów kwaterowych wyznaczane przez pasy zarośli i podrostów drzew. Przetrwał też zarośnięty staw i zachowały się dwie drogi ogrodowe. O dawnej kompozycji mogły też świadczyć kępy lilaków i innych krzewów w otoczeniu fundamentów dworu oraz niewielka liczba starych drzew rosnących nad stawem, pochodzących sprzed 1939 r. oraz aleja dojazdowa będąca w tym czasie najcenniejszym zachowanym elementem dawnego układu. W alei tej zwracało uwagę kilka lip pochodzących jeszcze z XVIII w,. lecz niestety nie najzdrowszych oraz kilka lip i kasztanowców liczących wówczas około 100 lat. Aleja ta była też jedynym atrakcyjnym widokowo elementem zwracającym uwagę w widoku z szosy do Bielska Podlaskiego. Cała pozostała roślinność, choć była z tej szosy dobrze widoczna, przypominała naturalną nadrzeczną kępę drzew i krzewów.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 78

AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1923, s. 2

AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., k. 31v

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9570, 9730, 9965, 11.085, 11.150, 11.135, 11.149, 11.150, 11.193, 11.208, 11.350, 11.619, 16.213, 11.449, 11.960, 12.056, 12.887, 10.998, 13.247, 16.181

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 834-5

Archiwum Diecezji w Drohiczynie, Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Bielsku Podlaskim, Akta chrztów, małżeństw i zgonów par, rzym.-kat. W Bielsku Podlaskim z lat 1679-1841

Archiwum Parafii Prawosławnej w Szczytach Dzięciołowie, Inwentarz cerkwi w dobrach Dzięciołów Szczyty ufundowanej z 22 listopada 1785 r.

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 92

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 142

Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy województwa podlaskiego [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, Lwów 1911, s. 11

Inskrypcja na płycie lastrykowej stołu ogrodowego z 1907 r. ze Szczytów Dzięciołowa, znajdująca się w latach 80. XX w. przy dworze w Szczytach Nowodworach

Informacje ustne Antychowicza Borysa, zam. w Szczytach Nowodworach

Informacje ustne Tymoszyckiego Włodzimierza, zam. w Szczytach Nowodworach

Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I-III, Warszawa 1908-1910

Sosna Grzegorz, Szczyty [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, 1979, z. 1-2, s. 23-76

Tymoszycka Helena, Kronika rodzinna właścicieli dworu w Szczytach Nowodworach, maszynopis w posiadaniu właścicieli dworu w Szczytach Nowodworach

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Szczytach Dzięciołowie, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Szczytach Nowodworach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 142, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Szczyty Dzięciołowo, józef maroszekKategoria:dworski