rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeSzczyty Nowodwory

Ogród dworski – barokowy, kwaterowy, o przewadze funkcji użytkowych, powstały po 1737 r. na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Nowodwory

Gmina: Orla

Położenie obiektu: na południe od Dzięciołowa, i gościńca Bielsk Podlaski – Białowieża, w dolinie rzeki Orlanki, nad wpadającym do niej strumieniem, w sąsiedztwie stojącego przy tym strumieniu młyna, przy drodze z Dzięciołowa do Orli

Szczyty Nowodwory plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Szczytach Nowodworach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark i młyn w Nowodoworach powstały w wyniku wyodrębnienia się tego majątku przed 1635 r. ze starszej włości – Dzięciołowo (zob. Szczyty Dzięciołowo). W latach 1635-1644 Nowodwory należały do Jana Tołwińskiego, a w latach 1673 i 1674 zapewne do Szlichtyngów. Przed 1725 r. prawem zastawu posiadł je Jan Klemens Branicki, który w 1737 r. nabył je na własność od Adama Lewickiego.

Powstanie w Nowodworach barokowej kompozycji dworsko-ogrodowej przypisać należy działaniom Jana Klemensa Branickiego. Centralnym punktem tej kompozycji był drewniany dwór wzniesiony na niewielkim wzgórku, na północ od strumienia i stawu, ustawiony frontem na wschód w kierunku oddalonej o niespełna 1,5 km wsi i cerkwi. Przed dworem przebiegała prosta aleja przy drodze do Orli, która stała się odtąd jedną z osi kompozycyjnych założenia. Przecinała ona dziedziniec, po którego bokach stały dwie dworskie oficyny. Na ten dziedziniec wbiegała też droga od strony wsi i cerkwi, krzyżująca się z nową aleją, poprowadzoną do Dzięciołowa po granicy kompozycji i stanowiącą teraz reprezentacyjny dojazd od traktu bielskiego. Na południe od dziedzińca przed dworem usytuowano część gospodarczą założenia, sąsiadującą z młynem i stawami. Ogrody, głównie owocowe, znajdowały się na zachód od dworu i zabudowań gospodarczych. Zajmowały one prostokątny teren podzielony drogami i szpalerami drzew na regularne kwatery. Oś główną podkreślała tam droga biegnąca do dworu, a oś poprzeczną podkreślała inna droga, prostopadła do osi głównej i wybiegająca na groblę między stawami, które powstały po przebudowie jednego ze stawów młyńskich i zamykały ogród od południa. Całość była przykładem późnobarokowej kompozycji kwaterowej, o przewadze funkcji użytkowych, jednak porządnie rozplanowanej oraz z towarzyszącą siedzibie zielenią ozdobną alei i szpalerów.

W 1759 r. dobra Nowodwory przeszły na własność pułkownika Andrzeja Węgierskiego (zm. przed 1772 r.), dotychczasowego dzierżawcy, związanego z dworem hetmana. Po nim dobra przejął jego syn Jan Walenty (zm. w 1797 r.), szambelan nadworny króla Stanisława Augusta, ożeniony z Pelagią z Karwowskich, znany jako fundator pięciu cerkwi, w tym jednej we wsi Szczyty Dzięciołowo. Usynowił on w 1796 r. Antoniego Wiewiórowskiego, syna swojego przyjaciela Tomasza Wiewiórowskiego, właściciela Dzięciołowa. Chociaż Walenty Węgierski zapisał Antoniemu Wiewiórowskiemu cały swój majątek, to jednak do 1832 r. władał majątkiem Nowodwory zmarły bezdzietnie Karol Węgierski, syn Ignacego, marszałek powiatu bielskiego. Antoni Wiewiórowski podzielił majątek między swoich synów. Szczyty Nowodwory otrzymał wówczas Karol (ur. w 1814 r.). Za jego czasów wzniesiono nowy, drewniany dwór (istniejący w latach 80. XX w.), ale wcześniejszy barokowy układ siedziby został zachowany i jego trwałość podtrzymały nowe nasadzenia uzupełniające stare szpalery i aleje. Wymianie uległy natomiast budynki w części gospodarczej.

Po śmierci Karola Wiewiórowskiego w 1868 r. Szczyty Nowodwory przejął jego syn Stefan, który w roku 1879 odsprzedał je swemu stryjecznemu bratu Józefowi Antoniemu Wiewiórowskiemu z Dzięciołowa, synowi Adolfa. Józef Wiewiórowski dokonał w Nowodworach wielu zmian.

Wokół dworu oraz podjazdu, który zajął teraz teren dziedzińca przed dworem, posadzono wówczas drzewa i krzewy różnych gatunków. Dosadzono też drzew przy drogach. Wzniesiono nowe budynki gospodarcze, zarówno na terenie starej części gospodarczej, jak i w nowym miejscu, na południe od stawów, gdzie umieszczono stajnie, chlewnie i obory. Takie odsunięcie hodowli dalej od dworu wpłynęło na zwiększenie estetyki ogrodów. Jednocześnie ogrodzono założenie od frontu murowanym parkanem z bramą na osi dworu. Po tych zmianach założenie zajmowało teren o powierzchni około 9,5 ha.

Po śmierci Józefa Antoniego Wiewiórowskiego w 1909 r. majątek został podzielony między jego syna i pięć córek, przy czym siedzibę w Nowodworach otrzymały dwie z córek – Olga, po mężu Antychowicz i Wiera, po mężu Tymoszycka. Podzielono więc między nie także dwór, zbudowania gospodarcze i ogrody, co zapoczątkowało upadek założenia. Nowi właściciele starali się bowiem od siebie odgrodzić, czego wynikiem była likwidacja podjazdu, przeprowadzenie prostej drogi do dworu (później obsadzonej szpalerem klonowym), poprzedzielanie terenu licznymi prowizorycznymi ogrodzeniami, zanik części dawnych dróg ogrodowych, przeprowadzenie drogi do nowej części gospodarczej tak by omijała od wschodu część starą, wzniesienie czworaka na południe od dworu i likwidacja części podziałów ogrodu na kwatery.

Te niekorzystne dla dawnej kompozycji przekształcenia kontynuowali spadkobiercy Tymoszyckiego i Jerzego Antychowicza – Borys Antychowicz i Włodzimierz Tymoszycki, którzy pozostawali właścicielami terenu założenia jeszcze w latach 80. XX w.

W okresie II wojny światowej zniszczone zostały wszystkie, oprócz dworu, stare budynki, wycięto wiele drzew i zlikwidowano część sadów. Doszło wtedy do całkowitego zniszczenia dawnej kompozycji zachodniej i południowej części założenia, co ułatwiło powojenne upodobnienie dawnej siedziby dworskiej do gospodarstwa chłopskich.

 

Szczyty Nowodwory 1

Widok na ogród dworski i dwór w Szczytach Nowodworach sprzed bramy wjazdowej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1936

Szczytu Nowodwory 2

Dwór w Szczytach Nowodworach od strony dawnego dziedzińca - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1937

Mimo tak wielu zniszczeń i przekształceń, a także wzniesienia w okresie powojennym nowych budynków gospodarczych w sąsiedztwie dworu, Nowodwory zachowały do lat 80. XX w. część dawnego układu przestrzennego. Oprócz dworu, przetrwały do tego czasu otoczone starymi szpalerami lipowymi wnętrza dawnego ogrodu sąsiadujące z dworem, które były w tym czasie wypełnione sadem. Zachowały się też stawy ogrodowe, główne drogi dojazdowe, ślady po niektórych drogach spacerowych oraz część nasadzeń przy dworze, drogach dojazdowych, w rejonie dawnego dziedzińca i wokół stawów. Przetrwały także resztki murowanej bramy wjazdowej i gruzy po niektórych dawnych budynkach gospodarczych.

 

Szczyty Nowodwory 3

Wnętrze ogrodu dworskiego i dwór w Szczytach Nowodworach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1938

Szczyty Nowodwory 4

Założenie dworsko-ogrodowe w Szczytach Nowodworach - widok od południa na pomnikowy wiąz,
wnętrze ogrodu i dwór - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1832

Roślinność obiektu składała się w tym czasie z 34 gatunków drzew i krzewów pospolitych na tym terenie. Zwracała uwagę duża liczba starych drzew, wśród których sporo posadzonych zostało w I połowie XIX w. i około połowy tego stulecia – głównie były to wiązy, jesiony, lipy i kasztanowce rosnące we frontalnej części kompozycji i w sąsiedztwie stawów. Wyróżniał się starszy od nich wiąz o cechach pomnikowych, rosnący na łące w sąsiedztwie nieistniejącego już stawu młyńskiego. Poza tym, duża liczba drzew w szpalerach, alejach oraz w otoczeniu dworu i stawów pochodziła z nasadzeń dokonanych w końcu XIX w. Występowały też tu nasadzenia i samosiewy młodsze, w tym drzewa w alei prowadzącej do Dzięciołowa. Spośród nasadzeń powojennych zwracały uwagę głównie grupy i szpalery topól w północnej części założenia. Młode samosiewy i zarośla towarzyszyły też starym szpalerom otaczającym wnętrza ogrodowe.

Opisany drzewostan był wyraźnie widoczny wśród okolicznych pól i łąk, jednak od strony szosy do Bielska i z cerkwi we wsi Szczyty Dzięciołowo został częściowo zasłonięty przez olsy, co wyraźnie zmniejszało walory widokowe obiektu, gdyż były to wcześniej dwa główne kierunki, z których założenie oglądano.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 70

AGAD, Kapicjana, t. XV, cz. II, s. 641

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 979, 10.998, 11.928, 12.499, 13.247, 16.681

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka

Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 834-835

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 215, s. 9, nr 315, s. 169, nr 316, s. 37 i 84, nr 328, s. 16, nr 377, s. 1, nr 462, s. 8

Archiwum Diecezji w Drohiczynie, Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Bielsku Podlaskim, Akta chrztów, małżeństw i zgonów par, rzym.-kat. W Bielsku Podlaskim z lat 1679-1841

Archiwum Parafii Prawosławnej w Szczytach Dzięciołowie, Inwentarz cerkwi w dobrach Dzięciołów Szczyty ufundowanej z 22 listopada 1785 r.

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 92

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 142

Informacje ustne Antychowicza Borysa, zam. w Szczytach Nowodworach

Informacje ustne Tymoszyckiego Włodzimierza, zam. w Szczytach Nowodworach

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1880-1900, cz. 2, s. 641

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Szczytach Dzięciołowie, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Szczytach Nowodworach, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Urbanowski Michał, Kubiak Janusz, Szczyty Nowodwory. Dwór. Kompleksowa dokumentacja historyczno-architektoniczna, Warszawa 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Tymoszycka Helena, Kronika rodzinna właścicieli dworu w Szczytach Nowodworach, maszynopis w posiadaniu właścicieli dworu w Szczytach Nowodworach

Topograficeskaja Karta Grodenskoj Gubernii. b.m. 1856. Ispravl. po rekognescirovke 1865 i 1866 g., Skala 1:126000

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 143, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Szczyty Nowodwory, józef maroszekKategoria:dworski