rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeSzelągówka

Ogród dworski – kwaterowy ogród ozdobno-użytkowy powstały około 1701 r. na miejscu dawnego folwarku, noszący ślady krajobrazowych przekształceń

Dawna nazwa: Szelągowo, Półszelągowo, Szelągówka

Gmina: Tykocin

Położenie obiektu: nad rzeką Nereślą, na skraju polany leśnej i łąk

 

Szlągówka plan 

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Szelągówce - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Osada folwarczna Szelągówka powstała w latach 1564-1569 podczas intensywnej trzebieży Puszczy Czarnej starostwa tykocińskiego. Stanowiła ona wówczas dzierżawę mincerza mennicy tykocińskiej i należała do starostwa tykocińskiego.1 Zapewne od przezwiska tego mincerza osadę tę nazywano Szelągowem, Półszelągowem, a wreszcie Szelągówką. Osadę te rozmierzył zapewne Florian Łobeski, miernik i podstarości tykociński.

Od 1569 r. do około 1701 r. folwark był uposażeniem puszkarzy twierdzy tykocińskiej.2 Później starostwo tykocińskie przeszło w ręce prywatne i należało kolejno do: Stefana Czarnieckiego ( w1661 r.), Katarzyny i Stefana Mikołaja Branickich (w latach 1661-1709), Jana Klemensa Branickiego (w latach 1709-1771) i wdowy po nim Izabeli z Poniatowskich Branickiej (w latach 1771-1809). Mimo przejścia starostwa w ręce prywatne nadal funkcjonowały w Szelągówce „włóki puszkarskie”.3

Od końca XVII w. w Szelągówce funkcjonował główny folwark nowo wyodrębnionego klucza zakątkowskiego. Folwark ten posiadał regularną, kwaterową kompozycję powstałą zapewne w oparciu o renesansowy schemat układu przestrzennego pierwotnej, rozmierzonej przez Floriana Łobeskiego osady.

Sześciokwaterowe założenie przecinała tam droga dojazdowa ze wsi Żuki oddzielająca 3 katery północne od trzech kwater południowych. Granice założenia wyznaczały regularne skarpy. Część kwater zajmowały zabudowania i dziedzińce, a część ogrody i warzywniki. Przy wschodniej granicy założenia wykopano stawy.

W 1806 r., jeszcze przed śmiercią Izabeli Branickiej, testamentowi spadkobiercy jej męża – Jan Alojzy i Feliks Potoccy oraz ich stryjeczna siostra Marianna 1o voto Szymanowska, 2o voto Mostowska sprzedali ¼ część drzewostanu Puszczy Czarnej Józefowi Mendesburgowi Żydowi z Kazimierza.4 Po trzebieży puszczy znacznie wzrosła rola Szelągówki jako centrum klucza zakątkowskiego.

Po dokonaniu podziału spadku po Branickich klucz ten otrzymał Jan Alojzy Potocki, a w 1828 r. wprowadzone zostały w posiadanie tych dóbr dzieci Jana – Józef i Herman Potoccy oraz Pelagia Jabłonowska, Dorota Młodecka, Leonia Roztworowska i Joanna de Fleury.5 Część klucza zakątkowskiego należącą do Józefa i Hermana Potockich władze skonfiskowały ze względu na ich dział w Powstaniu Listopadowym.6 Ostatecznie, w wyniku działów rodzinnych właścicielkami klucza zakątkowskiego zostały Joanna de Fleury i Leonia hr. Roztworowska.7 Po śmierci zmarłej bezpotomnie Leonii Roztworowskiej w 1859 r., na mocy jej testamentu Joanna de Fleury została właścicielką całego klucza zakątkowskiego wraz z Szelągówką.8 W 1876 r. w spadku po zmarłej bezpotomnie Joannie de Fleury klucz zakątkowski uzyskała jej bratanica Pelagia Potocka, córka Hermana, która pozostawała jego właścicielką do 1911 r.9

Za czasów Potockich zaszło w Szelągówce kilka istotnych zmian. Stał tam na skrzyżowaniu podziałów kwaterowych, na osi drogi z Żuk, drewniany dwór nakryty dachem naczółkowym. Od zachodu powiększono obszar założenia o dwie nowe kwatery. Jedną z dawnych kwater ogrodowych zajmowała część ozdobna. Pozostawiono tam niewielką ilość starych drzew i prostą drogę przecinającą tę kwaterę wzdłuż. Do tej katery wprowadzono grupy drzew i krzewów, które otaczały niewielkie trawiaste wnętrza i grupy kwiatów rozrzucone luźno na trawnikach. Przy granicach części ozdobnej posadzono nowe szpalery, żywopłoty i grupy krzewów. Skład gatunkowy tych nasadzeń był dość bogaty. Dominowały tam dęby, graby, lipy i kasztanowce, ale sadzono też modrzewie, świerki, grochodrzewy, róże, śnieguliczki, jaśminowce, tawuły i inne gatunki roślin. Oprócz dworu na terenie założenia stały: dwa czworaki, rządcówka, obora, stajnia, i garaże. Całość założenia zajmowała teren o powierzchni około 8 ha.10

Po śmierci Pelagii Potockiej w 1911 r. klucz zakątkowski z Szelągówką stał się własnością Jadwigi z Tarnowskich hr. Bnińskiej11, która wraz z mężem Stanisławem zarządzała dobrami do 1939 r.12 Dwór był za jej czasów centrum życia kulturalnego okolicznego ziemiaństwa, a w jego wyposażeniu zwracała uwagę galeria portretów i obrazów oraz pamiątki po Branickich i Potockich.

W 1939 r. właściciele opuścili Szelągówkę i w okresie II wojny światowej założenie uległo dewastacji. W 1944 r. majątek, obejmujący wtedy 2022 ha rozparcelowano.13 Siedzibę dworską przejęło Nadleśnictwo Trzcianna, Leśnictwo Szelągówka. Wkrótce rozebrano tam wszystkie budynki dworskie, a w ich miejsce zbudowano trzy gajówki, dom myśliwski koła łowieckiego, a także liczne budynki gospodarcze. Oprócz tego ulokowano tam zagrodę chłopską. Większość drzew wycięto pozostawiając nieliczne, samotnie rosnące stare okazy i fragmenty szpalerów.

Szelągóka 1

Założenie dworsko-ogrodowe w Szelągówce - widok na fragment starego szpaleru lipowego
rosnącego wzdłuż granicy ogrodu i na teren ogrodu (w głębi) - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2294

Szelągówka 2

Ogród dworski w Szelągówce - wnętrze dawnego ogrodu z resztkami nasadzeń ozdobnych przy granicach kwater
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2295

W latach 80. XX w. skład gatunkowy roślinności założenia był już bardzo ubogi – występowało tu tylko 16 gatunków drzew i krzewów. Do najstarszych, dziewiętnastowiecznych drzew obiektu należało 20 lip, 16 dębów, 7 klonów oraz kilka kasztanowców białych, grabów pospolitych i modrzewi europejskich. Resztki szpalerów oraz zarośla i fragmenty skarp pozwalały jeszcze na odczytanie starych podziałów terenu na kwatery. Oprócz tego nadal istniała stara droga dojazdowa oddzielająca niegdyś dwa rzędy kater, a w części ozdobnej, oprócz niewielkiej liczby drzew zachowało się kilka grup krzewów. Szczątki ogrodu otoczone były zewsząd borami sosnowymi i nie posiadały większych walorów widokowych.14

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Gumowski M., Mennica wileńska w XVI i XVII wieku, Warszawa 1921, s. 54; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 278, s. 8

2 Lustracje województwa podlaskiego, wyd. Topolski J., Wiśniewski J., Wrocław-Warszawa 1959, s. 100; AP Białystok, Kamera wojenna i Domen, nr 155a; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 720; Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, rkps 6247, f. 73

3 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 720; Biblioteka Zakładu Ossolińskich we Wrocławiu, rkps II.136, f. 44v

4 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 278, s. 124

5 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 278, s. 450

6 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 278, s. 450, nr 279, s. 42; AP Białystok, Mierniczy obwodu białostockiego, nr 18, k. 27

7 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9486

8 Inskrypcja na tablicy epitafijnej Leonii z Potockich Roztworowskiej w kościele parafialnym rzymsko-katolickim w Tykocinie; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9486, 103, 104, 415, 16.159

9 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9486, 103, 104, 415, 16.159

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Szelągówce, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

11 AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 130, s. 5 i nr 151; AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 49-151, 1396, 1310; AP Białystok, UWBR, nr 319

12 Księga adresowa Polski, Warszawa 1930, s. 132; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 212

13 AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 46, nr 319

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Szelągówce, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 144, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

AGAD, Archiwum Roskie, nr 120 89

Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu, Dział rękopisów, rkps II.136, k. 44v

Kossakowski Stanisław Kazimierz, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, t. II, Warszawa 1859-1860, s. 226-240

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Szelągówka, józef maroszekKategoria:dworski