Targowisk

Ogród folwarczny – kwaterowy, ozdobno-użytkowy, powstały zapewne w XVI w., a w końcu XIX w. wzbogacony o swobodne kompozycje roślinne

Dawna nazwa: Targowisk

Gmina: Grodzisk

Położenie obiektu: na zboczu wzgórza opadającego ku północy do bezimiennego strumienia – dopływu Czarnej, w pobliżu późnośredniowiecznego targowiska, przy gościńcu z Czarnej Cerkiewnej i Czarnej Średniej do Brzezin

Plan założenia forlwarczno-ogrodowego w Targowisku - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark w Targowisku powstał już w XVI w. i do połowy wieku XVII wchodził w skład dóbr Rudka (zob. Rudka), należących od początku XVI w. do 1560 r. do Hlebowiczów, a następnie do Kiszków.¹ W 1647 r. dobra rudzkie przeszły w ręce Zbigniewa z Tęczyna Ossolińskiego (zm. w 1678 r.)², starosty drohickiego, a później były własnością Maksymiliana Franciszka (zm. w 1703 r.), syna Zbigniewa. Następnie, po podziale dóbr Targowisk otrzymał syn Maksymiliana Franciszka – Jan Stanisław, właściciel również Czarnej i Siemion. Po jego śmierci w 1770 r. włości po nim przejął jego syn Aleksander Ossoliński, starosta drohicki, właściciel Rudki³. Tak więc Targowisk ponownie stał się jednym z folwarków należących do Rudki (i pozostawał nim aż do 1939 r.).

Zarówno w XVI, jak i w XVII w. właściciele dóbr nie rezydowali w Targowisku, więc powstały tam folwark miał znaczenie głównie utylitarne. Jego pierwotna kompozycja przecięta była gościńcem biegnącym pomiędzy stawami wykopanymi na strumieniu, które ciągnęły się długim rzędem wzdłuż północnej granicy założenia. Na południowy-wschód od tych stawów stały zabudowania gospodarcze otaczające dziedziniec, a obok nich leżał użytkowy, kwaterowy ogród o wnętrzach otoczonych szpalerami drzew ozdobnych. Przy gościńcu rosła prawdopodobnie aleja lipowa.⁴

W I połowie XIX w. dobra rudzkie, w tym i Targowisk, nadal należały do Ossolińskich, najpierw do hr. Józefa, a od 1843 r. do hr. Wiktora Ossolińskiego, zaś od 1861 r. do Wandy z Ossolińskich 1^o voto Potockiej, 2^o voto Jabłonowskiej, która była ich właścicielką jeszcze w 1886 r. Później dobra przeszły na jej dzieci z pierwszego małżeństwa – Potockich.⁵

U schyłku XIX w. w kompozycji Targowiska zaszły istotne zmiany. Drogę biegnącą wcześniej przez teren założenia przesunięto teraz bardziej na południe, tak aby biegła południową granicą założenia. Tę nową drogę obsadzono lipami i jesionami. Po starym gościńcu pozostały drzewa z alei lipowej rosnące teraz wewnątrz ogrodu. Zbudowano nowy, drewniany dwór, a pozostałe tereny założenia przebudowano zachowując jednak część wcześniejszych, regularnych elementów, jak szpalerowe nasadzenia drzew i podział terenu na kwatery. Zatem po przebudowie kompozycja składała się z kwaterowego ogrodu użytkowo-ozdobnego, w którego północno-wschodniej kwaterze mieściły się dwór, oficyna i podjazd położony na południe od dworu. Na wschód od dworu stał też budynek kuchni. Główny wjazd do dworu i podjazdu prowadził od południa z nowej drogi. Część prostokątnych, podzielonych szpalerami wnętrz ogrodu zajmowały sady, a część trawiaste wnętrza ze swobodnymi nasadzeniami drzew i krzewów ozdobnych. Oficyna stała na wschód od podjazdu oddzielając go od części gospodarczej, leżącej na wschód od dworu, ale w skład założenia wchodziła także druga część gospodarcza, położona na północ od dworu. Na zachód od ogrodu kwaterowego posadzono nowy, obszerny sad, ciągnący się aż do rzędu stawów. Całość założenia, zajmującego około 15 ha, ogrodzono. W tym stanie założenie przetrwało do 1939 r.

W 1939 r. władze radzieckie założyły w Targowisku kołchoz. Zdewastowano wówczas i przetrzebiono ogród.

Po wojnie dawny folwark stał się siedzibą Spółdzielni Produkcyjnej, która rozebrała wszystkie budynki stojące na północ od dworu i prawie wszystkie zbudowania we wschodniej części założenia. Rozebrano też dwór, oficynę rządcówkę i kuchnię dworską. Ogrody zostały rozparcelowane między rolników, a wschodnią część założenia przekazano następnie Spółdzielni Kółek Rolniczych, która wzniosła tu nowe budynki. Usunięto znaczną część drzew, w tym większość sadów.⁶

Stare drzewa pozostałe ze spaleru otaczającego ozdobną część ogrodu folwarcznego w Targowisku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ BIałystok, nr D 1963

Założenie folwarczno-ogrodowe w Targowisku - widok na fragment szpaleru przy drodze dojazdowej
oraz na ogród od strony stawów - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok nr D 1964

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji przetrwały tylko: fragmenty szpalerowych nasadzeń, część stawów i spichlerz dworski . Kilka najstarszych drzew obiektu pochodziło z I połowy lub z końca XVIII w. – były to 6 lip drobnolistnych o średnicy pni 88-120 cm, 2 topole czarne o średnicy pni 115 i 150 cm oraz 3 jesiony wyniosłe o średnicy pni 80-130 cm. Pozostałe stare drzewa pochodziły z II połowy XIX w. lub były młodsze. Stan zdrowotny najstarszych drzew był już w tym czasie zły. Łącznie rosło tu wówczas zaledwie 20 gatunków drzew i krzewów.

Obiekt ten, podobnie jak dawniej, był dobrze widoczny z wszystkich stron, jednak leżał z dala od wsi i od uczęszczanych dróg i szpeciły go nowe budynki SKR konkurujące z pozostałościami dawnego ogrodu.⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AGAD, Kapicjana, nr 2, nr 3, s. 593, nr 7, s. 166; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X, z. 6, Warszawa 1965; Miasta polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 278; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. XVII, Warszawa 1908-1910, cz. III, s. 139, 175 i 195; Żychliński Tadeusz, Złota księga szlachty polskiej, t. XVII, Poznań 1895, s. 224-225

² Volumina legum, t. IV, Petersburg, s. 112, t. V, s. 284

³ AGAD, Metryka Koronna - Sigillata, nr 25, f. 171, nr 32, f. 171 i 284-284v, nr 42, f. 263-264; AGAD, Metryka Koronna - Księgi Kanclerskie, nr 50, cz. II, s. 140-141, nr 52, cz. II. S. 285-287

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Targowisku, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 146, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ Publikacja do Rzędu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz.91; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.976; Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 125 i 149

⁶ Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i reform Rolnych II, nr 1788, k. 26

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Juchniewicz Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Targowisku, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 146, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Targowisk, józef maroszekKategoria:folwarczny