Tołoczki Małe

Ogród dworski – regularny, powstały zapewne w XVIII w., zachowujący część elementów barokowego układu przestrzennego, w XIX w. poszerzony i przebudowany

Dawna nazwa: Molawica, Tołoczki

Gmina: Kuźnica

Położenie obiektu: na wzgórzu sąsiadującym od wschodu z doliną niewielkiego strumienia, przy jednej z lokalnych dróg

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Tołoczach Wielkich - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Tołoczkach (dziś zwanych Małymi) powstała w wynik rozdrobnienia majątku Molawica (zob. Tołoczki Wielkie), należącego od początku XVI w. do bojarskiej rodziny Tołoczków (m.in. w 1558 r. do Marcina, a w 1715 r. do Mateusza Tołoczki). Skutkiem podziału tego majątku było powstanie pomiędzy 1715 a 1775 r. trzech dworów, przy czym wszystkie nosiły nazwy Tołoczko, Tołłoczko lub Tołoczki. W 1775 r. odnotowano właścicieli dwóch pozostałych działów – byli to JMP Micuty i JMP P. Olizarowicz, sędzia ziemi grodzieńskiej. Siedziba nosząca dziś nazwę Tołoczki Małe pozostała w rękach rodziny Tołoczków (wzm. w 1838 r.) aż do 1880 r.

Kompozycja tej drobnoszlacheckiej siedziby była skromna i w XVIII w. składała się z dziedzińca otoczonego budynkami, zajmującego zachodnią część założenia, prostokątnego ogrodu, zajmującego środkową część założenia i stawów zamykających ogród od wschodu. Do dziedzińca wiodła od południa, od drogi łączącej Klimówkę z Parczowcami, dojazdowa aleja lipowa. Dwór ówczesny stał prawdopodobnie na granicy dziedzińca i ogrodu, na osi kasztanowcowej alei przecinającej ogród i wychodzącej na groblę między stawami. Opadający w kierunku strumienia ogród miał zapewne charakter ozdobno-użytkowy, a jego regularne wnętrza były związane widokowo z dworem i zapewne otoczone szpalerami drzew lub krzewów, a wypełnione sadem bądź uprawami warzyw.

W XIX w. ta klarowna kompozycja uległa przekształceniu. Wzniesiony został nowy, drewniany dwór, już nie na głównej osi ogrodu, lecz na dziedzińcu, na zachód od alei dojazdowej. Wokół dziedzińca wybudowano też około połowy XIX w. kompleks budynków gospodarczych z drewna oraz z kamienia i gliny. Budynki te zamknęły widok z dworu na stary ogród. Przy nowym dworze, na zachód od dziedzińca i lipowej alei dojazdowej założono nowy sad, który obsadzono po granicach lipami, lilakami i leszczynami. W bezpośrednim sąsiedztwie dworu posadzono kwiaty i grupy krzewów ozdobnych – powstała w ten sposób niewielka część ozdobna ogrodu. Ustawiono tam na południowy-zachód od dworu drewniany lamus. Ponadto wzdłuż alei dojazdowej poukładano duże głazy narzutowe tworząc z nich rodzaj ogrodzenia. Całość kompozycji zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 2,5 ha.

W 1880 r. Stanisław Tołoczko (wzm. też w 1874 r.) sprzedał majątek Michałowi Apollonowiczowi Koźminowi, który na stałe mieszkał w Grodnie, więc majątek ten najpierw wydzierżawiał Janowi Kundzie, a następnie odsprzedał mu w 1881 r. część gruntów. Jan Kunda mieszkał w Tołoczkach do 1901 r. i uważany był za współwłaściciela majątku. W 1901 r. odsprzedał on 4,5 ha gruntów Janowi Byczkowskiemu, a około 1915 r. Byczkowscy byli już właścicielami całych Tołoczek. W okresie międzywojennym należały one do Stanisława Byczkowskiego (wzm. w 1928 t.) i jego żony Melanii. W rękach Byczkowskich pozostały do 1944 r.

Od czasu dziewiętnastowiecznej przebudowy do wybuchu II wojny światowej układ przestrzenny Tołoczek nie ulegał zasadniczym zmianom. Uzupełniano tam tylko drzewa i krzewy w szpalerach otaczających sad i w 1930 r. wzniesiono na południe od dziedzińca gospodarczego murowaną stodołę z przybudówką na kierat.

W latach 1939-1940 majątek został rozgrabiony i zdewastowany przez okolicznych chłopów i służbę dworską. Zniszczono wtedy m.in. sady i część zabudowań gospodarczych.

W latach 1940-1941 ponownie zarządzali Tołoczkami właściciele, a po parcelacji siedlisko dworskie przejęła w 1947 r. rodzina Borysów, która nie dysponowała środkami na odbudowę dawnej siedziby. Tołoczki spadły więc do rangi zwykłego gospodarstwa chłopskiego. Stopniowo usuwano stąd nasadzenia ozdobne, a część budynków, w tym część dworu, rozebrano. Większość terenu dawnych ogrodów zajęły pola uprawne i łąki. Osuszono część stawów, a pozostałe zarosły olsami, podobnie jak brzegi strumienia. Przy dawnych granicach ogrodu pojawiły się zarośla i samosiewy drzew.

Widok z dziedzińca na dwór w Tołoczkach Małych - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2098

Założenie dworsko-ogrodowe w Tołoczkach Małych - widok od południa na lipową aleję dojazdową wiodącą do dworu
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2099

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji pozostały: fragment dziewiętnastowiecznego drewnianego dworu, drewniany lamus, drewniany magazyn, murowana obora, część murowanej stodoły, droga przecinająca ogród, 2 stawy, wnętrze po dawnym sadzie otoczone szpalerami leszczyn i lilaków, rozrośnięte grupy lilaków na zachód od dworu i nieliczne stare drzewa (fragment lipowej alei dojazdowej i 4 inne stare drzewa). Przetrwało tu zaledwie 18 starych drzew (14 lip, 3 jabłonie i kasztanowiec). Lipy i kasztanowiec pochodziły z nasadzeń dokonanych około połowy XIX w. i miały średnicę pni 70-95 cm. Łącznie rosło tu w tym czasie tylko 16 gatunków drzew i krzewów (z których większość pojawiła się na skutek sukcesji naturalnej roślinności).

Usytuowane na wzgórzu szczątki ogrodu były wśród pól dobrze widoczne, jednak dewastacja dawnej kompozycji i usunięcie większości starych drzew powodowały, że obiekt nie pełnił już w krajobrazie większej roli.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 38

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 32

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1 k. 687-688

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 193

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.568, 13.569

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 305

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 42

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 133

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1935, s. 1737

Informacje ustne Jarosz Julii, zam. w Tołoczkach Małych

Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój i zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 30-31

Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Tołoczkach Małych, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 147, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Tołoczki Małe, józef maroszekKategoria:dworski