Tołoczki Wielkie

Ogród dworski – barokowy, tarasowy, ozdobno-użytkowy, powstały zapewne w XVIII w., noszący ślady krajobrazowych przekształceń w wyniku dziewiętnastowiecznej przebudowany

Dawna nazwa: Molawica

Gmina: Kuźnica

Położenie obiektu: wśród pól, na wzgórzu otoczonym z dwóch stron rzeką Przerwą i wpadającymi do niej dwoma strumieniami

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Tołoczkach Wielkich - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Tołoczki Wielkie powstały w wyniku rozdrobnienia majątku Molawica, należącego od początku XVI w. do bojarskiej rodziny Tołoczków (m.in. w 1558 r. do Marcina, a w 1715 r. do Mateusza Tołoczki). W XVI w. właścicielkami były także córki Marcina – Halszka Jakubowa Żelisławska i Hanna Krzysztofowa Sarnowska. Skutkiem podziału tego majątku było powstanie pomiędzy 1715 a 1775 r. trzech dworów, przy czym wszystkie nosiły nazwy Tołoczko, Tołłoczko lub Tołoczki. W 1775 r. odnotowano właścicieli dwóch pozostałych działów – byli to JMP Micuty i JMP P. Olizarowicz, sędzia ziemi grodzieńskiej. Siedziba nosząca dziś nazwę Tołoczki Małe pozostała w rękach rodziny Tołoczków (wzm. w 1838 r.) aż do 1880 r. (zob. Tołoczki Małe) Do kogo należały wówczas dzisiejsze Tołoczki Wielkie nie sposób obecnie ustalić. Jeszcze w 1794 r. dwa działy Tołoczek pozostawały w rękach Olizarowiczów i Micutów (nazywanych wtedy Micucinami). W 1804 r. wzmiankowany był Marcin von Novinsky, właściciel majątku dziedzicznego Tołoczki, a także wymieniono wtedy Antoniego Olizarowicza. W następnych latach Tołoczki Wielkie stały się własnością rodziny Gąsowskich (wzm. w 1838 r.), która w XIX w. przebudowała tę siedzibę.

Przed przebudową istniał w Tołoczkach Wielkich klarowny, barokowy układ przestrzenny, składający się z drewnianego dworu, ustawionego frontem na północ w najwyższym punkcie wzniesienia. Przed dworem mieścił się prostokątny dziedziniec zamknięty zapewne od wschodu i zachodu dwiema oficynami i pełniący funkcje reprezentacyjne. Dziedziniec ten sąsiadował z położonym bardziej na północ dziedzińcem gospodarczym. Na południe od dworu rozciągał się tarasowy ogród ozdobny opadający do rzeki, w którego centrum, na osi dworu znajdowała się prostokątna sadzawka. Wnętrze ogrodu ograniczały dwie aleje lipowe – jedna oddzielająca część ozdobną od prostokątnego ogrodu użytkowego (zajmującego wschodnią część założenia), a druga przy drodze wiodącej do zabudowań od południa, a odchodzącej za rzeką od omijającej wzgórze drogi łączącej okoliczne wsie Poniatowicze i Parczowce. Do dziedzińca gospodarczego i dziedzińca przed dworem prowadziły też inne dwie, równoległe do siebie drogi, połączone z drogą do Poniatowicz i Parczowców. Ten klarowny układ przestrzenny wskazywał na co najmniej osiemnastowieczną metrykę kompozycji, która choć niezbyt wielka, miała jednak duże walory estetyczne, w tym ogród ozdobny, o którego wystroju niestety niewiele dziś wiemy, gdyż nie odnaleziono informacji historycznych na ten temat.

Dokonane w XIX w. przeobrażenia dotyczyły przede wszystkim zabudowań, bo zmiany w ogrodach następowały powoli i nie naruszały początkowo regularnego układu przestrzennego.

Na początku XIX w. wzniesiony został na miejscu starego nowy dwór, przed którym, na reprezentacyjnym dziedzińcu urządzono podjazd. Wokół tego dziedzińca wzniesiono stajnię z wozownią, piętrowy spichlerz i oficynę mieszkalną. Dziedziniec otoczono dookoła szpalerami kasztanowców i oddzielono od części gospodarczej żywopłotem. W części gospodarczej wybudowano najpierw nowe obory i stodołę, a w II połowie XIX w. także inne budynki. Sad zajmujący wschodnią część założenia, przecięty aleją lipową prowadzącą na dziedziniec przed dworem, otoczono żywopłotami z lilaków i leszczyn, posadzonymi równolegle do starych szpalerów drzew ozdobnych. W II połowie XIX w. wzniesiono także na zachód od dworu czworaki i towarzyszące im budynki gospodarcze. W ozdobnej części ogrodu zmiany wprowadzano sukcesywnie. Polegały one na likwidacji regularnej kompozycji i zmierzały do nadania ozdobnemu wnętrzu bardziej krajobrazowego charakteru. Nadal zamykała to wnętrze od zachodu lipowa aleja przy drodze do dworu, ale lipy tej alei od strony wschodniej systematycznie usuwano, a ich miejsce zajęła krótsza aleja obsadzona lilakami i prowadząca do wybudowanej w ogrodzie piwnicy – lodowni. Zmieniono też kształt sadzawki na bardziej owalny i obsadzono ją dookoła wierzbami, a także złagodzono skarpy tarasów. Do wnętrza ogrodu wprowadzono trawniki i swobodne nasadzenia drzew, krzewów i kwiatów. Nad rzeką pozostawiono kępy olsu, które stanowiły naturalną oprawę widoku rozciągającego się dworu na ogród, rzekę i okoliczne pola. Całość tej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 7 ha.

Do 1848 r. Tołoczki Wielkie należały do Wiktora Gąsowskiego, a następnie dobra uległy podziałowi między jego żonę Olgę i dzieci. W 1856 r. ówczesna właścicielka Tołoczek i Andrzejewa podzieliła majątek między 11 członków swojej rodziny, ale po spłaceniu pozostałych spadkobierców faktycznie przejęli go jej dwaj synowie – Wojciech i Wiktor. W tym samym roku dokonali oni rozdziału Andrzejewa od Tołoczek, które przypadły Wojciechowi Gąsowskiemu. Po nim w 1890 r. majątek przejął jego syn Karol (ur. w 1849 r.), po którego śmierci w 1893 r. dobra uległy kolejnemu podziałowi, zatwierdzonemu w roku 1905. Wydzielono wtedy siódmą część gruntów na rzecz wdowy po Karolu – Józefy Gabrieli Gąsowskiej, a pozostałe części przyznano córkom – Paulinie Marii Kudrewiczowej i Marii Franciszce Denk. W 1922 r. znów podzielono Tołoczki miedzy Gabrielę Gąsowską (wzm. w 1928 r.), Marię Franciszkę Denk oraz Piotra Czepiela i Jana Biedzia. We dworze gospodarowali jednak wyłącznie Maria Denk i jej mąż Erich. Po nich przejął Tołoczki Wielkie S. Denk, który pozostawał właścicielem tej siedziby do 1944 r.

Lata międzywojenne, to okres gospodarczego upadku zadłużonego majątku, z którego stale wyprzedawano grunty. Fundusze ze sprzedaży pozwoliły jednak zbudować w latach 30. XX w. nowy, murowany dwór, ukończony w 1936 r. – modernistyczny budynek z elewacją główną w stylu dworkowym i tarasem od strony ogrodowej, wzniesiony na północ od starego dworu. Nieco później dobudowano do niego część kuchenną. Układ przestrzenny ogrodów nie uległ w tym czasie zasadniczym zmianom, dosadzono jedynie krzewów ozdobnych i wierzb wokół dziedzińca przed dworem.

Założenie dworsko-ogrodowe w Tołoczkach Wielkiech - widok na dwór z terenu dawnego podjazdu - stan z 1988 r.
Fot. Piotrz Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2100

W latach 1939-1941 kompozycja siedziby dworskiej w Tołoczkach Wielkich uległa znacznej dewastacji, m.in. usunięto wtedy wszystkie drzewa owocowe i część drzew ozdobnych. Później majątkiem administrowali Niemcy, a w latach 1944-1945 Powiatowy Urząd Ziemski w Sokółce oraz Komisja Fornalska. W 1945 r. majątek rozparcelowano, a w dworze umieszczono szkołę podstawową. Budynki gospodarcze sprzedano wtedy rolnikom, którzy rozebrali je na przełomie lat 40. i 50. Ogrody użytkowe podzielono na kilka działek – później powstały tam dwie zagrody chłopskie i agronomówka. Szkoła użytkująca dwór i ogród ozdobny do lat 70. XX w,. bardzo zdewastowała teren.

Założenie dworsko-ogrodowe w Tołoczkach Wielkiech - widok od południa na sadzawkę ogrodową,
wnętrze ogrodu dworskiego i dwór - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2101

Do lat 80. XX w. przetrwały tylko szczątki dawnej kompozycji. Oprócz dworu zachowały się: sieć dróg dojazdowych, sadzawka ogrodowa, szpalery lilaków i leszczyn wokół sadu i obu dziedzińców, wnętrza po ogrodach oraz fragmenty skarp, kilka starych wierzb nad sadzawką i dwa stare drzewa na dziedzińcu. Na miejscu starych alei i szpalerów lipowych wyrosły młode lipy z samosiewów i odrostów korzeniowych, a południowe obrzeża kompozycji zajęły olsy nadrzeczne.

Uboga roślinność obiektu składała się w tym czasie z zaledwie 14 gatunków drzew i krzewów, a przetrwało tylko 7 starych drzew sadzonych w II połowie XIX . (6 wierzb i kasztanowiec). Położony na wzgórzu obiekt był z daleka widoczny i wyróżniała go z otoczenia sieć żywopłotów, dwór i grupy młodych drzew. Mimo zniszczeń nadal był to obiekt powiązany z krajobrazem widokami rozciągającymi się ze wzgórz dworskiego.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 38

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 32

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 92, 1556b, k. 24

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1 k. 682-690

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 177

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.717

AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 882, k. 3-15

AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Sokółce, nr 32, k. 1-35

AP Białystok, Akta notariusza sokólskiego Witolda Czarneckiego, nr 1922, rep. 1473

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4, nr 64, k. 9

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka, nr N/59/5279/6

Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, t. XXI, Wilno 1865-1914, s. 305

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 42

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 133

Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Informacje ustne p. Fiedorowicz, zam. w Tołoczkach Wielkich

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski, Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939, s. 179

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1880-1900, s. 367

Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój i zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 30-33 i 41

Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Tołoczkach Wielkich, Białystok 1980, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 148, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Tołoczki Wielkie, józef maroszekKategoria:dworski