Topole

Ogród fabryczny – powstały po 1856 r. jako kompozycja zieleni ozdobnej towarzyszącej budynkom fabrycznym, częściowo przebudowany po zniszczeniach 1915 r.

Dawna nazwa: Topole

Położenie obiektu: na płaskim terenie leżącym na południe od rzeki Niewodnicy i osady młyńsko-karczemnej (funkcjonującej tu co najmniej od XVIII w.), przy drodze z centrum dóbr Markowszczyzny do Niewodnicy Koryckiej

Plan założenia fabryczno-ogrodowego w Topolach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Topole były początkowo osadą młyńsko-karczemną (wzm. w 1763 i 1784 r.)¹, należącą do majątku Markowszczyzna (zob. Markowszczyzna I, zob. Markowszczyzna II). Fabrykę kortów sukiennych w Topolach zaczął budować w 1856 r. Michał Łyszczyński, brat ówczesnego właściciela dóbr gen. mjr Stanisława Łyszczyńskiego.² Do nowego zakładu przeniesiono urządzenia z funkcjonującej od 1826 r. fabryki w Markowszczyźnie (zob. Markowszczyzna I).

Do Topól doprowadzono wtedy nową szosę, którą sam Michał Łyszczyński mający w chwili rozpoczęcia budowy lat 50, z pomocą tylko jednego robotnika przez 10 lat budował i obsadzał klombami róż, lilaków, jaśminowców, grochodrzewów, modrzewi i innych roślin. Powstała wtedy piękna, prowadząca przez las aleja, której wygląd zdumiewał i zachwycał ówczesnych kronikarzy.³

Ciekawą oprawę roślinną otrzymały także zabudowania fabryczne. Wokół kompleksu tkalni sukiennych położonych na wschód od drogi, posadzono lilaki, leszczyny, róże i inne krzewy, a wzdłuż dróg fabrycznych posadzono szpalery bądź aleje lipowe. Po zachodniej stronie alei wiodącej z Markowszczyzny nadal stała karczma i – nad rzeką – młyn (adaptowany na folusz). Od północy zamykał kompozycję duży staw młyński. Drogę do położonego kilkaset metrów dalej folwarku Niewodnica Korycka obsadzono na północ od stawu szpalerami lilaków.⁴

Po śmierci Michała Łyszczyńskiego w 1885 r. Topole zostały własnością jego bratanka Witolda Józefata, a po jego śmierci w 1907 r., podobnie jak całość dóbr, przeszły na własność syna – Witolda Stanisława Łyszczyńskiego (zm. w 1920 r.).⁵

Fabryka i otaczająca ją zieleń uległy częściowemu zniszczeniu w 1915 r. Po wojnie zakład odbudowano i był on wydzierżawiany fabrykantowi Jankowskiemu.⁶ W tym okresie powstał na południe od zabudowań prostokątny ogród użytkowy, zapewne związany z siedzibą zarządcy, Prawdopodobnie zajął on teren po zniszczonych zabudowaniach fabrycznych. W tym czasie założenie zajmowało obszar o powierzchni około 9 ha.

Po 1920 r. dobra stały się własnością Stanisława Hryniewicza - męża najstarszej siostry Witolda Stanisława Łyszczyńskiego.⁷ Stanisław Hryniewicz, adwokat petersburski, a w okresie międzywojennym kierownik wydziału parcelacyjnego Związku Ziemian w Białymstoku, sprzedał w 1928 r. centrum dóbr ks. Łazowskiemu z Jasionówki, zaś Topole nabył wtedy dotychczasowy dzierżawca, fabrykant Jankowski, który posiadał je do 1939 r.⁸

Po zajęciu Białostocczyzny przez wojska radzieckie w 1939 r. fabrykę upaństwowiono, a niedługo potem, podczas działań wojennych uległa ona całkowitemu zniszczeniu i nigdy już nie została odbudowana. Z zabudowań pozostał tylko stary młyn, który przebudowano na dom mieszkalny i który stał jeszcze w latach 80. XX w.

W 1944 r. teren fabryki przejął Państwowy Fundusz Ziemi, a później teren tez został rozsprzedany kilku rolnikom, którzy początkowo mieszkali z starym młynie. Wkrótce jednak wznieśli tu kilka nowych budynków mieszkalnych i gospodarczych. Po budynkach i urządzeniach fabrycznych pozostały tylko gruzy i położony na pastwisku wał ziemny. Zachowany jeszcze częściowo starodrzew wycięto, a staw osuszono podczas melioracji. W 1984 r. podczas poszerzania szosy wycięto większość drzew starej alei. Do lat 80. XX w. przetrwała tylko niewielka część krzewów ozdobnych, rosnących wśród zarośli, które zajęły teren po budynkach fabrycznych. Poza tym przetrwało zaledwie kilka drzew sadzonych w latach 50. XIX w. - 5 lip z dawnej alei fabrycznej (o średnicy pni do 90 cm) i topola czarna przy szosie (o średnicy pnia 90 cm) oraz 3 lipy, 3 grusze i wierzba z II połowy XIX w. Kolejnych 9 starych drzew to samosiewy sprzed 1940 r. Ogółem rosło tu w tym czasie zaledwie 17 gatunków drzew i krzewów.

Resztki zieleni fabrycznej nie odgrywały już w krajobrazie szczególnej roli, a jedynie zwracały uwagę szczątki ozdobnych nasadzeń przy szosie.⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Niewodnicy Kościelnej, Księga zgonów par. Niewodnica nr 1; Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów, nr I.6008

² Paszkiewicz Mieczysław, Łyszczyński Adam (1805-1879) [w:] Polski Słownik Biograficzny, Wroxław 1973, t. XVIII, z. 4, s. 608-609; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 3127; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 72

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1880-1900, s. 131

⁴ Informacje ustne Praczuka Alfreda, zam. w Mincach; Ewa Bończak-Kucharczyk, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia fabrycznego w Topolach, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6809 i 8880; Spravocnyj kalendar po gorode Belostoku na 1913 god, Białystok 1913, s. 48;

⁶ Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 112

⁸ AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 135 i 138; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1928 r., k. 13v-16; Informacje ustne Praczuka Alfreda (ur. w 1893 r.), zam. z Mińcach

⁹ Ewa Bończak-Kucharczyk, Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia fabrycznego w Topolach, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 149, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Miasta polskie w Tysiącleciu, t. 1, Warszawa 1965, nr 1

Karte des westlichen Russlands. Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss. Landes-Aufnahme. (b.m.) Druck 1915, Skala 1:100000

Karte des Deutschen Reiches, Herausgegeben von der Kartogr. Abt. Des Stellv. Generalsstabes d. Armee 1916 (b.m.). Druck 1916, Skala 1:100000