Toporów

Park dworski - krajobrazowy, powstały na przełomie XIX i XX w. w wyniku przekształcenia wcześniejszej, wieloczęściowej, barokowej kompozycji powstałej na przełomie XVIII i XIX w. na miejscu siedemnastowiecznego folwarku

Dawna nazwa: Nowawieś, Toporów

Gmina: Łosice

Położenie obiektu: na otwartym terenie, na północ od wsi Toporów, na południowy-wschód od skrzyżowania promieniście rozchodzących się dróg, na niewielkim wzniesieniu opadającym do strumienia płynącego na wschód, południe i zachód od siedziby dworskiej

Toporów powstał w wyniku wewnętrznej kolonizacji dóbr Chotycze (zob. Chotycze) zapewne w XVII wieku.¹ O tym, że był to stosunkowo młody punk osadniczy świadczy to, że na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r, późniejsza wieś Toporów nosi nazwę Nowawieś.² Prawdopodobnie i folwark i wieś założono tu w II połowie XVI w. w okresie pewnej stabilizacji i odbudowy gospodarki po wojnach szwedzkich. Chociaż wcześniej istniał tu dwór obronny Kiszków (zapewne szesnastowieczny ), na którego miejscu zlokalizowano późniejszy folwark, położony nad strumieniem, który wykorzystano do utworzenia stawów. Na podstawie zachowanych w terenie śladów dawnej kompozycji można wnioskować, że cała siedziba otrzymała typowy dla baroku układ przestrzenny, a kwaterowe ogrody posiadały wyraźnie zaznaczoną główną oś kompozycji łączącą wieś, dwa stawy, dwór i ogrody. Kwatery ogrodów użytkowych otoczone były alejami i szpalerami drzew, a zabudowania gospodarcze stały prawdopodobnie ze względu na bliskość wsi w sąsiedztwie stawów i strumienia.

W wieku XVIII Toporów należał do Ossolińskih herbu Topór, od których herbu wywodzi się zapewne nazwa wsi i założenia. Około 1750 r. ówczesny właściciel Józef Ossoliński (zm. w 1756 r.), wybudował tu murowany dwór o cechach klasycystycznych, który otoczony został regularnym, barokowym ogrodem. Po jego śmierci dobra przejął w spadku Kazimierz Ossoliński (ur. w 1738 r., zm. w 1794 r.).

W wieku XVIII nastąpiła rozbudowa założenia, która doprowadziła do powstania barokowego, regularnego ogrodu, częściowo ozdobnego, a częściowo użytkowego. Poza tym, powstała w tym czasie w sąsiedztwie założenia sieć dróg rozchodzących się promieniście od skrzyżowania usytuowanego na północny-zachód od Toporowa, przy którym ustawiono kapliczkę z figurą Matki Boskiej. Z tego skrzyżowania wiodła do ogrodu Toporowskiego długa aleja. Stamtąd biegły też drogi do Chotycz, do Łosic oraz do innych pobliskich miejscowości.

W ogrodach znajdowały się dwa wnętrza - przed i za dworem, który stał na głównej osi kompozycji, łączącej dojazd od strony wsi biegnący po grobli między dwoma prostokątnymi stawami, ogrody i drogę położoną na północ od ogrodów. Wschodnią granicą ogrodów płynął strumień, a zachodnią biegła droga ziemna połączona z aleją prowadzącą do założenia od północnego-zachodu. Wnętrze położone na północ od dworu miało ozdobny wystrój i otoczone było drogami oraz szpalerami lipowymi. Pozostałe kwatery ogrodu zajmowały zapewne boskiety lub sady.

Opisana kompozycja rozwijana była także w I połowie XIX w.

Po Ossolińskich Toporów przejął miecznik Kuszell a następnie przez małżeństwo Karoliny z Kuszellów, wzmiankowanej jako właścicielka Toporowa w roku 1842³, majątek przeszedł na rodzinę Wężyków - rodu nabierającego znaczenia, do którego oprócz Witulina stanowiącego główną siedzibę rodu, należało wiele innych majątków w okolicy.⁴ W Toporowie urodził się m.in. znany pisarz i podróżnik Władysław Wężyk - przyjaciel Cypriana Kamila Norwida).

Z dziejami obiektu na początku XIX w. związana jest krążąca wśród mieszkańców okolicznych wsi legenda, według której pod okazałym jesionem (rosnącym w parku ma południowy-wschód od wnętrza za dworem) miał odpoczywać Napoleon podczas wyprawy na Moskwę w 1912 r.

W II połowie XIX w. właścicielem dóbr był Seweryn Wężyk,⁵ za którego czasów dokonano pewnych zmian w wystroju ogrodu. Prawdopodobnie skomponowano wówczas duży kolisty podjazd przed dworem oraz posadzono drzewa i krzewy, których układ utrzymany był w konwencji krajobrazowej. Brak informacji historycznych nie pozwala na stwierdzenie jak daleko posunęła się ta krajobrazowa przebudowa kompozycji, jednak znaczna ilość zachowanych starych drzew tworzy kompozycje regularne, stąd wniosek, ze przynajmniej część regularnego układu barokowego została utrzymana (w tym prostokątne wnętrze położone na północ od dworu).

W omawianym okresie nastąpił też znaczny rozrost części gospodarczej, położonej na południe od parku w sąsiedztwie wsi, gdzie wzniesiono około 20 nowych drewnianych budynków.⁶ Ponadto między budynkami gospodarczymi a parkiem posadzono sad (na zachód od drogi dojazdowej ze wsi).

W roku 1892 dobra Toporów składały się z folwarków Toporów i Chotycze o ogólnej powierzchni 2169 morgów (około 1084,5 ha), z czego w folwarku Toporów gruntów ornych i ogrodów było 598 morgów, łąk 157 morgów, pastwisk morgów 4, lasu morgów 61, a nieużytków morgów 17. W założeniu stały 2 budynki murowane (w tym dwór) oraz 22 drewniane.⁷

Na przełomie XIX i XX wieku dobra Toporów i Chotycze przeszły we władanie Węglińskich.⁸ Nowi właściciele przeprowadzili reorganizację gospodarki dóbr oraz przebudowali siedzibę dworską. Fundusze na ten cel uzyskano z pożyczek w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, obciążających hipotekę Toporowa.⁹

Efektem przebudowy było wzniesienie w części gospodarczej wielu budynków murowanych (dwóch czworaków, stodoły, obory, stajni i innych).¹⁰ Wzniesiono też na południe od stawów (a na wschód od drogi do wsi) rządcówkę lub dom ogrodnika. Tam też założono nowy, duży sad.

Również w parku dokonano różnych inwestycji. We wnętrzu położonym na wschód od dworu zbudowano inspekty, a teren przy nich (gdzie rosły m.in. winogrona) ogrodzono kamiennym murem. Przebudowano sieć dróg parkowych na południowy-zachód od dworu, gdzie powstała obwodnica połączona z drogami dojazdowymi. Dojazd główny - reprezentacyjny - stanowiła wówczas aleja prowadząca do parku od północnego-zachodu. Posadzono dużą ilość drzew i krzewów ozdobnych różnych gatunków, których kompozycja była dość swobodna. Zachowano jednak regularne wnętrze położone na północ od dworu oraz proste drogi biegnące po granicach tego wnętrza, a także dwie proste, równoległe do siebie drogi w północnej części parku, które obsadzono alejami. Stopniowo przyłączano do parku trójkątny teren leżący na zachód od dotychczasowej kompozycji (a na północny-wschód od głównej alei dojazdowej), gdzie posadzono swobodne grupy drzew ozdobnych.

W okresie międzywojennym większość majątku została rozparcelowana. Pozostało w nim jedynie 56 morgów i 273 pręty gruntów.¹¹ W tym okresie Toporów był wydzierżawiany, a ostatnim przed II wojną światową dzierżawcę Toporowa był niejaki Rasnowski.12 Ostatnim przedwojennym właścicielem Toporowa był hrabia Alfred Wiktor Witalis Węgliński.

Parcelacja majątku nie przeszkodziła Węglińskim w rozbudowie parku. Traktowali oni bowiem Toporów jako rodzaj letniej rezydencji, do której można było spraszać gości i wypoczywać wśród zieleni. Został wtedy zagospodarowany drogami i zielenią oraz powiązany z parkiem trójkątny teren (położony na zachód od wcześniejszego parku), który już wcześniej zaczęto obsadzać drzewami. Był on pomyślany jako kolejna część krajobrazowej kompozycji, w której swobodne grupy roślin i drogi otaczają duże wnętrze parkowe. W związku z taką rozbudową kompozycji dawna droga jezdna biegnąca po granicy parku została zamieniona w drogę spacerową, a do dojazdu wytyczono drogę okrążającą nową część parku od północy i północnego-zachodu. Kontynuowano także dosadzanie drzew i krzewów ozdobnych w starych częściach parku. W części gospodarczej nie dokonywano większych zmian. Do wybuchu II wojny światowej park był starannie konserwowany, drogi spacerowe wysypywano piaskiem, część roślin przystrzygano i pieczołowicie pielęgnowano gazon na podjeździe.¹³ Powierzchnia całego założenia (obejmująca wszystkie jego części funkcjonalne) wynosiła w tym czasie około 23 ha.

W czasie II wojny światowej teren założenia nie został zniszczony. Po wojnie cały majątek rozparcelowano, a terenem założenia (wraz z dworem) administrowała Janina Winnicka. Około 1950 r. teren założenia objęła Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Chotyczach, która w 1954 r. sprzedała zabudowania gospodarcze Powiatowemu Zarządowi Dróg Lokalnych, który rozebrał je, a uzyskany materiał zużył do budowy dróg.

Po likwidacji Spółdzielni w 1956 r. tereny dawnych sadów i części gospodarczej zostały rozsprzedane okolicznym rolnikom. Natomiast park i część terenów dawnych sadów przejął Wydział Rolnictwa i Leśnictwa PWRN w Łosicach, który około 1961 r. urządził na południowy-zachód od parku bażanciarnię. W tym czasie prowizorycznie zabezpieczono dwór. Planowano bowiem przeprowadzenie remontu dworu w latach 1975-1977 i zgromadzono nawet na ten cel odpowiedni materiał, jednak reforma administracyjna z 1975 r. i likwidacja powiatów plany te zniweczyła. Bażanciarnię i park przekazano więc znowu Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Chotyczach. W związku z tym, że do tej pory nie przeprowadzano ani w parku ani we dworze żadnych prac remontowych, zawalił się dach nad facjatą w środkowej części dworu, a prawie cały park zarósł młodymi laskami. Zresztą już wcześniej Wydział Rolnictwa i Leśnictwa zasadził część wnętrz parkowych lasami i ogrodził park siatką. Do lat 80. XX w. wypadła duża ilość drzew parkowych i zanikły wszystkie drogi parku, które nie były używane do dojazdów. Jedynie stawy, nadal służące hodowli ryb, były jako tako utrzymywane.¹⁴

Generalnie, oprócz dwóch stawów rybnych, całkowicie zniszczone zostały użytkowe części kompozycji (sady i część gospodarcza) i aleje wiodące do założenia, a park prawie cały zarósł młodymi laskami i zaroślami i zanikła w nim znaczna część elementów dawnej kompozycji. W wyniku zniszczeń powierzchnia założenia zmalała do około 10,5 ha.

Do lat 80. XX w. z kompozycji folwarku istniejącego w Toporowie w XVII wieku zachowały się: oś główna kompozycji, dwa stawy (przy wjeździe do parku od strony wsi), lokalizacja ogrodu nad strumieniem oraz kilka starych drzew. Z osiemnastowiecznej, barokowej fazy rozwoju kompozycji Toporowa zachowały się natomiast: dwór, droga i część alei wiodącej do ogrodu od północnego-zachodu, prostokątne wnętrze przy dworze i część starych drzew. Poza tym zachował się system dróg jezdnych w sąsiedztwie obiektu i przetrwała kapliczka z figurą Matki Boskiej stojąca przy skrzyżowaniu dróg na północny-zachód od założenia. Spośród elementów wprowadzonych w I i II połowie XIX w. przetrwały do lat 80. XX w. ślady kolistego podjazdu przed dworem oraz część nasadzeń - zarówno regularnych, jak i krajobrazowych. Z krajobrazowej przebudowy założenia przypadającej na przełom XIX i XX w. zachowały się: ślady po niektórych drogach parkowych i fragmenty niektórych takich dróg oraz spora ilość nasadzeń (w tym całe grupy drzew stanowiące fragmenty dawnej kompozycji). Z okresu międzywojennego przetrwała część starych drzew parku oraz droga biegnąca po obrzeżach zachodniej części parku.¹⁵

W roku 1983 występowało na terenie obiektu 40 gatunków i odmian drzew i krzewów, a park zachował wiele starych drzew. Część z nich, rosnąca w szpalerach i alejach, odtwarzała wcześniejszy regularny układ kompozycji. Pozostałe rosły pojedynczo lub w grupach, których część pochodziła z krajobrazowej kompozycji parku. Stare drzewa obiektu były w różnym wieku, a do najstarszych należały okazy osiemnastowieczne lub nawet wcześniejsze . Były to: pomnikowy jesion wyniosły o średnicy pnia 205 cm (rosnący na południowy-wschód od prostokątnego wnętrza przy dworze), drugi pomnikowy jesion o średnicy pnia 150 cm (rosnący we wschodniej części parku), lipa drobnolistna o średnicy pnia 250 cm (rosnąca w północno-wschodniej części parku), kasztanowiec biały o średnicy pnia 100 cm (rosnący w sąsiedztwie poprzednio wymienionej lipy), topola czarna o średnicy pnia 205 cm (rosnąca przy stawach), dwa jesiony wyniosłe o średnicach pni po 105 cm (rosnące na zachód od dworu), dwie lipy drobnolistne o średnicach pni 110 i 105 cm (rosnące w alei dojazdowej, przy południowo-zachodniej granicy parku).¹⁶

Spora ilość drzew parkowych pochodziła z początku i z I połowy XIX w. - lipy w alei dojazdowej o średnicach pni 70-90 cm, topola biała o średnicy pnia 130 cm, dwa grochodrzewy o średnicach pni po 90 cm, kasztanowiec o średnicy pnia 80 cm, klon pospolity o średnicy pnia 90 cm, sześć wierzb o średnicach pni 90-150 cm, dwie sosny wejmutki o średnicach pni 80 i 75 cm oraz kilkanaście jesionów rosnących w różnych częściach parku, o średnicach pni 80-90 cm. Liczną grupę stanowiły też drzewa pochodzące z II połowy XIX w., osiągające średnice pni od 55 do 80 cm. Do tej grupy należały drzewa różnych gatunków rosnące w różnych częściach parku. Oprócz nasadzeń nieregularnych, z tego okresu pochodziły też szpalery lip rosnące wokół prostokątnego wnętrza przy dworze, stanowiące zapewne kontynuację wcześniejszych, podobnych szpalerów. Najliczniejszą grupę drzew starych stanowiły drzewa z początku XX w. i z okresu międzywojennego - częściowo sadzone, a częściowo wyrosłe z samosiewów, pozostawionych celowo by nadać kompozycji bardziej naturalny wygląd. Wśród drzew tej grupy wiekowej najliczniejsze były lipy, jesiony, świerki, brzozy i sosny. Młodych drzew sadzonych rosło w parku zaledwie kilka. Większość młodej roślinności stanowiły samosiewy tworzące lasy i zarośla. Poza tym, w sąsiedztwie dworu, na podjeździe i pośród lasów rosły pojedynczo lub w grupach krzewy ozdobne zachowane z dawnych nasadzeń parku.¹⁷

Teren parku nadal był dobrze widoczny z daleka, chociaż po zniszczeniu alei prowadzących niegdyś do parku, sadów i zabudowań gospodarczych rola obiektu w krajobrazie wyraźnie zmalała. Otwarty został za to widok na drzewostan parkowy od strony wsi. Drzewostan ten, cenny pod względem przyrodniczym, przyczyniał się do poprawy warunków mikroklimatycznych otoczenia, stanowił siedlisko dla ptactwa i drobnej zwierzyny, a w powiązaniu ze stawami, rowami i łąkami także do stabilizacji stosunków wodnych w okolicy.¹⁸

Ewa Bończak-Kucharczyk

Ruiny dworu w Toporowie - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.pl

Źródła:

¹ Źródła dziejowe, t. XVI, Podlasie, Warszawa 1909, cz. 1-3; Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj komissijej dla razbora drevnich aktov, Wilno 1867, t. XIV, s. 400-410 - żadne z tych źródeł nie wspomina ani o wsi, ani o dworze Toporów

² AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

³ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Chotycze

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chotyczach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 399 (hasło Toporów)

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 399 (hasło Toporów)

⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 399 (hasło Toporów)

⁸ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 1303, Księga hipoteczna dóbr Toporów; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 399 (hasło Toporów)

⁹ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 1303, Księga hipoteczna dóbr Toporów, Plan parcelacyjny folwarku Toporów, ok. 1944 - plan ten nie ujmuje zachodniej, młodej części parku, która została zaznaczona na Mapie Taktycznej WIG z około 1927 r., być może został on częściowo skopiowany z planu wykonanego w 1920 r.

¹⁰ Informacje ustne Zielińskiego Mariana, zam. Toporowie

¹¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3053, Akta parcelacji majątku Toporów, Plan folwarku Toporów ok. 1920 - plan ten nie obejmuje zachodniej części parku, prawdopodobnie wówczas jeszcze nie ukończonej

¹² Informacje ustne Zielińskiego Mariana, zam. Toporowie

¹³ Informacje ustne Zielińskiego Mariana, zam. Toporowie; Informacje ustne Małeckiego Franciszka, zam. w Chotyczach

¹⁴ Informacje ustne Zielińskiego Mariana, zam. Toporowie; Informacje ustne Małeckiego Franciszka, zam. w Chotyczach

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Toporowie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Toporowie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Toporowie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Toporowie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, Mapa Taktyczna WIG, skala 1:100000, 1927 r. pas 40, słup 35

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, ToporówKategoria:dworski