Turośń Kościelna

Ogród dworski – renesansowy ogród powstały po 1515 r., w czasach późniejszych wielokrotnie przekształcany, ze śladami barokowych przekształceń z II połowy XVIII w.

Dawna nazwa: Turośń

Gmina: Turośń Kościelna

Położenie obiektu: na wschodnim końcu ulicówki wiejskiej, przy jej skrzyżowaniu z drogą do wsi Juroszki, u zbiegu rzeczki Turośnianki z bezimiennym strumieniem

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Turośni Kościelnej - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Turośni Kościelnej założona została po 1515 r. przez Jerzego Raczkę Puczyckiego, sędziego ziemskiego bielskiego (w latach 1515-1533), ożenionego z Jadwigą Piotrówną, siostrą kniahini Semenowej Helleńskiej. Świetne koligacje umożliwiały mu inwestowanie w swój majątek więc ufundował nawet w 1515 r. dla ludzi osiadających w dobrach turośniańskich kościół łaciński.¹

Ówczesna siedziba dworska z trzech stron ograniczona była naturalnymi ciekami wodnymi. Od I połowy XVI w. funkcjonował na Turośniance młyn, a po wzniesieniu w 1515 r. kościoła w Turośni staw młyński przedzielono groblą, po której biegła prosta droga z dworu do kościoła i wsi Hołówki.

Albo już I połowie XVI w., albo po pomiarze włócznej przeprowadzonej w latach 60. tego stulecia, otoczenie dworu otrzymało typowy dla renesansowych założeń dworskich układ przestrzenny, składający się z szachownicy kwadratowych kwater. Zabudowania dworskie i dziedziniec zajmowały narożną, południowo-wschodnią kwaterę. Wnętrza kwater kilkuhektarowego ogrodu zajęte były prawdopodobnie przez uprawy użytkowe, chociaż można przypuszczać, że towarzyszyły im także nasadzenia ozdobne. W całości ogród także miał kształt kwadratu i przepołowiony był drogą biegnąca z Juraszek do dworu i dalej między stawami do kościoła. Droga ta wyznaczała główną oś kompozycji założenia.²

Po Jerzym Raczce Puczyckim dobra należały do jego syna Pawła (wzm. w 1544 r.), a następnie do jego córki Benigny Raczkówny (wzm. w 1569 i 1580 r.), która wniosła je w posagu Maciejowi Jundziłłowi , marszałkowi hospodarskiemu, a następnie Wojciechowi Dziatkowkiemu, podsędkowi ziemi mielnickiej.³ Była ona wzmiankowana w 1569 r. i żyła jeszcze w 1580 r opłacając wówczas podatek z 57 łanów chłopskich (940,5 ha), z młyna dworskiego usytuowanego w sąsiedztwie turośnieńskiej rezydencji i tylko od 1 ogrodnika obrabiającego pola i warzywniki dworskie.⁴ Po śmierci Benigny Raczkówny (po 1581 r.) Turośń przeszła na jej synów – Jundziłowiczów, a z czasem stała się własnością spokrewnionego z Raczkami Przecława Irzykowicza (zm. w 1615 r.). W latach 30. XVII w. należała do pani Krakowowej, a w 1643 r. Jana Albrychta Krakowa, syna Reinholda. W 1676 r. była własnością Jana Tallen Wilczewskiego, pisarza malborskiego, ożenionego z Korycką.⁵ Jedyna córka Wilczewskich – Anna Teofila, wniosła Turośń w posagu Janowi Zdzisławowi Zaleskiemu, staroście suraskiemu i kasztelanowi wiskiemu (w latach 1714-1725). Następnie dobra odziedziczył Władysław Zaleski, również starosta suraski (w latach 1721-1731) i wiski (w latach 1727-1737), którego syn Wiktoryn Jan Zaleski (zm. w 1798 r.), starosta borecki, dokonał przebudowy założenia w duchu późnego baroku.⁶

W końcu lat 60. lub w latach 70. XVIII w. został wzniesiony w Turośni murowany pawilon, zwany dworem myśliwskim, zaprojektowany prawdopodobnie przez Jana Henryka Klemma, działającego na dworze białostockim Jana Klemensa Branickiego. Pawilon ten usytuowano w centrum kwaterowego ogrodu włoskiego, przy głównej osi kompozycji, którą obsadzono wówczas aleją kasztanowców. Na zachód od niego wzniesione zostały około 1778 r. dwie oficyny – murowana i drewniana (otynkowana), stojące zapewne po bokach znajdującego się przed dworem dziedzińca. Kwatery ogrodowe otrzymały wówczas nowy wystrój, a poprzez staw na Turośniance, przeciętej drogami i mostami, otwierała się z nich szeroka panorama na cmentarz grzebalny i nowy, murowany kościół, wzniesiony na miejscu starego przez Wiktoryna Zaleskiego.⁷ Przy stawie, w bezpośrednim sąsiedztwie założenia położony był młyn. Sprzed kościoła rozbiegały się promieniście drogi, zapewne obsadzone alejami. Jedna z nich, stanowiąca przedłużenie głównej osi siedziby dworskiej, przechodziła przez staw obok młyna i wiodła do dworu, druga prowadziła do wsi (i stała przy niej karczma), a pozostałe do Buzun (zob. Buzuny), Czaczek i okolicznych pól. Ten promienisty układ dróg stanowił typowy dla późnego baroku przykład kompozycji o wielu osiach kompozycyjnych.⁸

Po śmierci Wiktoryna Zaleskiego w 1798 r. dobra po nim odziedziczyła jego bratanica Maria, od 1781 r. żona Józefa Kajetana hr. Ossolińskiego (ur. w 1764 r., zm. w 1834 r.), która rozwiodła się z nim w 1802 r.⁹ Od 1798 r. Turośń stała się centrum jednego z kluczy dóbr rudzkich Ossolińskich (zob. Rudka), gdyż Józef Kajetan Ossoliński wraz z synem Wiktorem Maksymilianem (ur. w 1790 r., zm. w 1860 r.), prawnym dziedzicem Turośni¹⁰, zamieszkiwali w Rudce. Podczas krótkich pobytów w Turośni zatrzymywali się w dworze myśliwskim. Pozostałe zabudowania Turośni miały chyba w tym czasie mało reprezentacyjny wygląd, co świadczyłoby o degradacji kompozycji. Po śmierci Wiktora Ossolińskiego właścicielką Turośni została w 1861 r. jego córka Wanda, od 1870 r. księżna Jabłonowska. Był to jeszcze w tym czasie wielki kompleks ziemski obejmujący 1506 dziesięcin 1280 sążni (1657 ha).¹¹ W 1886 r. ziemie dworskie obejmowały już tylko 1197 dziesięcin (1317 ha).¹² Wanda Jabłonowska sprzedała ten majątek w 1897 r. Henrykowi Szpiclerowi¹³, który odsprzedał go w 1902 r. Katarzynie Grunnert – akt kupna obejmował 483 dziesięciny 520 sążni (531 ha), w tym teren założenia z ogrodami i sadami miał 12 dziesięcin i 2370 sążni (prawie 14 ha) z murowanymi budynkami gospodarczymi i dworem.¹⁴ W 1908 r. Katarzyna Grunnert przekazała część majątku obejmującą około 37 ha (w tym siedzibę dworską w Turośni) swoim dzieciom – Aleksandrowi, Michałowi, Mikołajowi i Wierze Grunnertom.¹⁵ Oprócz gruntów dar obejmował starą siedzibę dworską z „pawilonem myśliwskim” i sąsiadującymi a nim nowo zbudowanymi oficynami. Według przekazów ustnych najstarszy z synów – Aleksander miał zamieszkiwać w pawilonie, a Michał i Mikołaj w oficynach.¹⁶

Po 1907 r. nastąpiły różne zmiany w układzie założenia. We wnętrzu położonym między pawilonem myśliwskim (dworem) a nowo wybudowanymi, bądź przebudowanymi oficynami (parterowymi, nakrytymi dachami naczółkowymi z mansardami w elewacjach głównych i z murowanymi, czterokolumnowymi gankami podpierającymi balkony) urządzono kolisty gazon. Na osi poprzecznej ogrodu, wybiegającej na dwór, wykopano staw na strumieniu (bądź przebudowano staw istniejący już wcześniej)¹⁷, a za stawem młyńskim, przy drodze do cmentarza wzniesiono już poza dotychczasowymi granicami założenia nowe budynki gospodarcze (miały to być 3 stodoły, 2 obory, stajnia i spichlerz)¹⁸. Pozostałe budynki gospodarcze stały nadal w obrębie dotychczasowej części gospodarczej – na osi drogi ze wsi Turośń (stały tam m.in. magazyny na słomę i siano i znajdowały się tam 2 czworaki). Po 1907 r. uzupełniano też nasadzenia w szpalerach otaczających kwatery ogrodowe i w alei dojazdowej (przy drodze od strony Juraszek). Do wnętrz kwater wprowadzono sady i inne uprawy użytkowe.

W latach 1908-1910 rodzina Grunnertów rozsprzedała chłopom grunty majątku i zachodnią część założenia.¹⁹ Większość siedliska dworskiego od 1912 r. została własnością Józefa i Marii Srzedzińskich.²⁰

Już przed I wojną światową rozpoczął się proces usuwania z terenu założenia starego drzewostanu. Po wojnie, część bardzo już zdewastowanego siedliska, obejmującą pawilon ogrodowy i sad, a także część gruntów ornych nabyła rodzina Juszczuków, która posiadała je także w latach 80. XX w.²¹

W okresie II wojny światowej zniszczeniu uległa część zabudowań gospodarczych położonych w starej części gospodarczej i na południe od stawu młyńskiego (pozostałe – 2 stodoły, obora i stajnia z świnińcem - kamienne, kryte gontami, zostały rozebrane w latach 60. XX w.)²².

Po 1944 r. część założenia należącą do rodziny Juszczuków podzielono między Aleksandra, Jana i Bazylego, zaś część należąca do Srzedzińskich była po 1944 r. własnością Józefy Srzedzińskiej (zm. w 1996 r.), wdowy po Józefie Srzedzińskim (zm. w 1945 r. w Mellekes w Rosji).²³

Widok od pónocy na aleję dojazdową i ogród dworski w Turośni Kościelnej -  stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2024

Widok ogólny na założenie dworsko-ogrodowe w Turośni Kościelnej od północnego-wschodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2023

Podziały własnościowe doprowadziły do wybudowania na terenie założenia kilku odrębnych zagród, a także do rozbiórki w 1964 r. jednej z istniejących jeszcze oficyn i do zrujnowania dawnego pawilonu - dworu myśliwskiego. Dwór ten został w 1979 r. oddany do remontu z przeznaczeniem na Gminny Ośrodek Kultury. Jednocześnie w latach 1984-1985 w jego sąsiedztwie Jan Srzedziński (syn Józefa i Józefy) wzniósł drewniany dom stylizowany na dworek staropolski. Poza tym, przy drodze ze wsi powstały w obrębie założenia inne zabudowania.²⁴

Założenie dworsko-ogrodowe w Turośni Kościelnej - dwór myśliwaski (pawilon ogrodowy) z II połowy XVIII w.
i jego otoczenie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2025

Założenie dworsko-ogrodowe w Turośni Kościelnej - jedno z wnętrz ogrodowych wypełnione sadem i otoczone
szpalerami starych drzew - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2020

Założenie dworsko-ogrodowe w Turośni Kościelnej - wnętrze północnej części ogrodu z zachowanym przy granicach
kompozycji starodrzewiem - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2026 

Do lat 80. XX w. z dawnego założenia zachowały się: dwór, główna oś kompozycji, podział ogrodu na kwatery (jednak wnętrza kwater uległy całkowitemu przekształceniu), stawy na Turośniance i strumieniu, część szpalerów otaczających wnętrza ogrodowe oraz gruzy po niektórych zabudowaniach, a także czworak przebudowany na oborę i gruzy drugiego czworaka. Starodrzew składał się w tym czasie z drzew sadzonych w końcu XIX w. i w I połowie XX w., zgrupowanych w alejach i w szpalerach. Drzewem najstarszym był wówczas kasztanowiec z końca XVIII w., rosnący w sąsiedztwie dworu i będący u kresu wegetacji. W alei dojazdowej rosło 5 drzew z I połowy XIX w. (4 kasztanowce i lipa). W tym samym wieku były 4 inne drzewa założenia (2 lipy, dąb i jesion). Starodrzew uzupełniały grupy drzew młodych i grupy krzewów, w większości samosiewów, oraz liczne drzewa owocowe. Łącznie rosło tu 27 gatunków drzew i krzewów.²⁵

Ogród dworski w Turośni Kościelnej - widok z wnętrza ogrodu otoczonego szpalerami starych drzew
w kierunku dworu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2027

Założenie dworsko-ogrodowe w Turośni Kościelnej - rzeka Turośnianka płynąca granicą założenia oraz (za nią)
otoczony startmi drzewami teren pierwotnego dziedzińca i miejsca lokalalizacji szesnastowiecznego dworu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSPZ Białystok, nr D 2028

Założenie dworsko-ogrodowe w Turośni Kościelnej - jeden ze stawów na strumieniu przy granicy ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2012

Umiejętnie usytuowana w krajobrazie kompozycja, zajmująca niegdyś wraz ze stawami obszar około 18 ha, dawniej dobrze widoczna i nadająca charakter miejscowości oraz powiązana z otoczeniem kilkoma alejami i osiami widokowymi, do lat 80. XX w. straciła na znaczeniu i utraciła część dawnych walorów. Była zdominowana przez funkcje użytkowe i osłonięta od strony wsi zagrodami. Interesujący widok przedstawiała tylko od północy i wschodu, skąd dobrze widoczne były teren ogrodu oraz zachowany drzewostan alei dojazdowej i szpalerów.

Widok ogólny na ogród dworski w Turośni Kościelnej od strony wschodniej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2022

Najciekawszym i bardzo wartościowym elementem kompozycji był osiemnastowieczny pawilon, zwany dworem myśliwskim.²⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AGAD, Kapicjana, nr 18, s. 85

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Turośni Kościelnej, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 153, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³ Wasilewski Tomasz, Białystok w XVI i XVII wieku [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, Białystok 1968, s. 116; Kapica Milewski Ignacy, Herbarz. Kraków 1870, s. 345-346

⁴ Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., Kraków 1932, s. 259; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1908, cz. 1, s. 113

⁵ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1908, cz. 3, s. 53; Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy województwa podlaskiego [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, Lwów 1911; AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., k. 18: Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 788

⁶ Grygiel Tomasz, Turośń Kościelna, woj. Białostockie. Dwór myśliwski. Studium historyczno-architektoniczne Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, s. 13-15

⁷ Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994; Archiwum Archidiecezji W Białymstoku, Inwentarze… kościołów… w Archidiakonacie Białostockim… Roku 1820, s. 20-21

⁸ Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z roku 1784, opr. Wernerowa Wiesława, maszynopis; Archiwum Archidiecezjalne W Białymstoku, Inwentarze… kościołów… w Archidiakonacie Białostockim… Roku 1820, s. 20-21

⁹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.976

¹⁰ Grygiel Tomasz, Turośń Kościelna, woj. Białostockie. Dwór myśliwski. Studium historyczno-architektoniczne Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, s. 18-21

¹¹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 7552

¹² Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 77

¹³ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 4892

¹⁴ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6807

¹⁵ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6807

¹⁶ Szamreto Marian, Dokumentacja ewidencyjna parku w Turośni Kościelnej, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, s. 4; w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, ilustracje nr 4-5

¹⁷ Szamreto Marian, Dokumentacja ewidencyjna parku w Turośni Kościelnej, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, s. 4; w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, ilustracje nr 17-18

¹⁸ Szamreto Marian, Dokumentacja ewidencyjna parku w Turośni Kościelnej, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁹ Kartoteka aktów notarialnych Starszego Notariusz Grodzieńskiego w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński

²⁰ Informacje Srzedzińskiego Jana

²¹ Informacje Srzedzińskiego Jana

²² Informacje Srzedzińskiego Jana

²³ Informacje Srzedzińskiego Jana

²⁴ Informacje Srzedzińskiego Jana; Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Turośni Kościelnej, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

²⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Turośni Kościelnej, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog Parków i grodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 153, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

²⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Turośni Kościelnej, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 153, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, AK 70

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Turośń Kościelna, józef maroszekKategoria:dworski