Tykocin

Ogród klasztorny O.O. Bernardynów - barokowy, ozdobno-użytkowy, powstały w latach 1771-1789 i przebudowany około połowy XIX w.

Dawna nazwa: Tykocin, ogród klasztorny Bernardynów

Gmina: Tykocin

Położenie obiektu: na parcelach mieszczańskich, nad rzeczką Motławą (dopływem Narwi), w bezpośrednim sąsiedztwie miasta Tykocina (obecnie w obrębie miasta), na osi ulicy Bernardyńskiej, prowadzącej do rynku

Plan założenia klasztorno-ogrodowego OO. Bernardynów w Tykocinie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego w 1988 r.

Klasztor bernardyński w Tykocinie zbudowany został z fundacji Jana Klemensa Branickiego w latach 1771-1789, a w 1790 r. zakonnicy przenieśli się tu z Kępy narwiańskiej, gdzie od 1479 r. istniał poprzedni klasztor. Autorem projektu klasztoru i ogrodów (oraz niezrealizowanego projektu kościoła) był Józef Sękowski młodszy. Pierwotny projekt, opracowany w 1771 r., przewidywał rozplanowanie kompozycji na prostokątnym terenie ciągnącym się z północy na południe. Koncepcję jednak zmieniono ze względu na podmokłość gruntów i urządzono ogród użytkowy ciągnący się ze wschodu na zachód. Zmieniono także usytuowanie zabudowań, zaś kanał wodny Motławy, który był już wykopany, zamiast znajdować się na zachodniej granicy ogrodu, znalazł się w obrębie układu kompozycyjnego.

Ulicę Bernardyńską zamykał fragment głównej elewacji kościoła, wzniesiony około 1790 r. Dalej założono fundamenty kościoła, którego budowa zatrzymała się i nigdy nie została zrealizowana. Teren cmentarza kościelnego, na którym w 1791 r. zorganizowano drogę krzyżową otoczony był przez klasztor, zbudowany na planie zbliżonym do litery U. Na południe od klasztoru umieszczono gospodarstwo klasztorne, a część zachodnią kompozycji zajął ogród ozdobny, przy który z południa na północ przepływała Motława. W zachodniej części ogrodu wykopano też dwie prostokątne sadzawki przedzielone groblą i przy północnej sadzawce zbudowano w ogrodzie pawilon, do którego z dziedzińca gospodarczego wiodła od wschodu jedna z dróg ogrodowych. Główne drogi spacerowe zaplanowano w kształcie krzyża łacińskiego, którego krzyżownica biegła między klasztorem a Motławą, przy czym droga z dziedzińca gospodarczego do pawilonu przecinała wzdłużne ramię tego krzyża. Te same zasady rozplanowania ogrodu odnajdujemy w projekcie ogrodu sióstr szarytek z Białymstoku z 1768 r. – widocznie autorem obu projektów był Józef Sękowski młodszy. W południowo-zachodnim narożniku ogrodu umieszczono wnękę służącą kontemplacji. Na zachód od sadzawek urządzono warzywnik, a pomiędzy gospodarstwem a ogrodem ozdobnym umieszczono sad, który później poszerzono od strony południowej. W obrębie ogrodów ozdobnych posadzono m.in. lipy i klony.

W 1791 r. wschodnie skrzydło klasztoru zostało adaptowane na kaplicę, która została później, około 1838 r. rozbudowana na kościół. W 1797 r. ogrodzono teren cmentarza kamiennym murem, wzdłuż którego nasadzono szpalery lipowo klonowe.

Dawną elewację główną kościoła w 1853 r. przebudowano na bramę i dzwonnicę, zaś w 1854 r. wykonano elewację główną kościoła bernardyńskiego (powstałego po rozbudowie kaplicy). W 1855 r. uporządkowany został teren cmentarza, skąd usunięto zrujnowany fundament kościoła, a w miejscu prezbiterium wzniesiono figurę Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Zapewne też w roku 1853 przekształcono ogrody klasztorne likwidując podział na część ozdobną i sadowniczą. Całość ogrodu zajął wtedy sad, ale pozostawiono istniejące drogi więc ogród nadal podzielony był na kwatery. Poza tym, w sąsiedztwie starych sadzawek ogrodowych wykopano trzy nowe, a otocznie stawów w południowej części dawnych ogrodów owocowych zajęły teraz łąki klasztorne.

W połowie stulecia dawny pawilon ogrodowy nad stawem zamieniono na browar. W 1876 r. poszerzono ulicę Klasztorną biegnącą północną granicą kompozycji. Całość założenia zajmowała wówczas obszar o powierzchni około 11 ha.

W 1870 r. klasztor bernardynów tykocińskich uległ kasacie. Część wschodnią dziedzińca, klasztoru, zabudowań i terenów ogrodowych zajęła Parafia Rzymsko-Katolicka w Tykocinie. Część zachodnią przekazano na potrzeby świeckie, przy czym w zachodniej części klasztoru urządzono mieszkania prywatne. Podział terenów klasztornych spowodował wyniszczanie ogrodu, z którego po 1879 r. stale usuwano nasadzenia ozdobne i drzewa owocowe.

Rozplanowanie założenia klasztorno-ogrodowego OO. Bernardynów w Tykocienie w 1886 r.
"Plan sytuacyjny... kościoła i klasztoru OO. Bernardynów Tykocińskich... w miesiącu styczniu 1886 r." A. Majewski
AGAD Zbiór Kartograficzny, 446/21-12
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2675

Rzut dwóch kondygnacji klasztoru OO. Bernardynów w Tykocinie z 1868 r.
AGAD Zbiór Kartograficzny, 446/21-42
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2672

Podczas stu kolejnych lat sposób użytkowania terenu nie uległ zmianie, co doprowadziło do niemal całkowitego zniszczenia dawnej kompozycji ogrodowej. Nieliczne stare drzewa pozostały jedynie na dziedzińcu, w sąsiedztwie ulicy i nad rzeką. Przetrwały natomiast zabudowania klasztorne, dawne budynki gospodarcze, dom ogrodnika (usytuowany na zamknięciu poprzecznej osi ogrodu) oraz mury ogrodzeń wokół cmentarza i wzdłuż wschodniej części założenia.

Klasztor pobernrdyński w Tykocinie - zdjęcie z lat 30. XX w.
ODZ Warszawa, Teki Glinki, nr 238, fot. 145

W 1974 r. przeprowadzony został remont zabudowań poklasztornych, w których umieszczono Dom Księży Emerytów Diecezji Łomżyńskiej.

Ogród OO. Bernardynów w Tykocienie - brama dzwonnica na osi ulicy Bernardyńskiej (część dawnej elewacji kościoła
klasztornego) w otoczeniu starych drzew - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2279

Ogród klasztorny OO. Bernardynów w Tykocienie - otoczone murem wnętrze części ogrodu
i starodrzew w otoczeniu stawów ogrodowych - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2281

W latach 80. XX w. roślinność dawnych ogrodów bernardyńskich była bardzo skromna. Składały się na nią cztery osiemnastowieczne lipy (trzy rosnące przy północnej granicy założenia i jedna w ogrodzie), kilka dziewiętnastowiecznych klonów i lip (sadzonych około połowy lub w II połowie XIX stulecia) oraz wierzby nad rzeką (pochodzące z przełomu XIX i XX w. W sąsiedztwie budynków gospodarczych rosło też trochę drzew owocowych, a nad rzeką i na miejscu jednej z alei przecinających ogród wyrosły grupy młodych drzew (wierzb, olsz i jesionów). Niewielką liczbę młodych drzew i krzewów posadzono na dziedzińcu przed klasztorem i w sąsiedztwie innych zabudowań.

Założenie kasztorno-ogrodowe OO. Bernardynów w Tykocinie - widok na teren dawnych ogrodów, klasztor,
budynki gospodarcze i stare drzewa na cmentarzu przykościelnym - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2280

Zespół zabudowań klasztornych, otoczony resztkami starych zadrzewień był dobrze widoczny od południowego-wschodu i południowego-zachodu oraz z ulicy Bernardyńskiej. Był jednym z cenniejszych zabytków miasta i mimo zniszczenia kompozycji ogrodów stanowił atrakcyjne element krajobrazu okolicy.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 446/21-12, ark. 1-2, Plan sytuacyjny territorius Koscioła z Klasztorem OO. Bernardynów Tykocińskich wraz z gruntem i należącymi do tegoż zabudowaniami, litt. Abcdefga określony. Zrysowany z Mappy Ogólnej Siedzib. M. Tykocina, na której linie regulacyjne Ulic i tych kierunki nie są przez Wyższe władze zatwierdzone. Sporządzono w Miesiącu Styczniu 1868 r. A. Majewski Bud. Powiatu Łomżyńskiego

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 96, s. 23, nr 316, s. XVII-XVIII

Jamiołkowski ks., Tykocin [w:] Przegląd Katolicki 1879, nr 43-49

Piłaszewicz Zofia, Tykocin. Klasztor pobernardyński. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Białystok 1974, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Staadsbibliothek Berlin, Kartographische Abteilung, S.X.49 993, Grundrise von der Stadt Tykocyn und der umliegenden Gegond in der Woywodschaft Bilsk in Podlachien. Aufgen.und ges. Durch Kruszewsky (circa 1790, circa 1:11000 – dopisek późniejszy) (Kol. Hanxeichn). 53,2 x 42,7 cm, Skala 1:11000

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 154, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród klasztorny, Tykocin, józef maroszekKategoria:klasztorny lub plebański