Łukawica

Ogród dworski – pierwotnie barokowy, w II połowie XIX w. rozbudowany i przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Łukawica

Gmina: Poświętne

Położenie obiektu: nad rzeczką Lizanką, u zbiegu dróg z Lizy starej do Pietkowa oraz do Wólki Pietkowskiej (obecnie w otoczeniu rozrzuconych w terenie zagród chłopskich)

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Łukawicy - stan z 1986 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Łukawicy z 1986 r.

Nazwa „Łukowica” wywodzona jest czasem od miana rzeczki zwanej dawniej Łukowicą (a dziś Lizanką) prawego dopływu Lizy, której nazwa oznaczać miała kręty bieg strumienia. Źródłosłowiem miał tu być staroruski wyraz „łuka” lub „łukaw” – taka interpretacja wskazywałaby na ruską genezę samej osady.¹ Według innej teorii Łukawica (mimo niejasnej etymologii) ma należeć do nazw dzierżawnych i oznaczać mazowiecką osadę drobnoszlachecką.² Te rozbieżności w interpretacjach pogodzić może pogodzić obserwacja układu przestrzennego osady i jej socjotopografia. Bowiem wzmiankowana wcześniej rzeczka Łukawica (później Lizanka) płynąca niegdyś krętym korytem rozdziela teren osady na dwie części – zachodnią, gdzie wzdłuż strumienia zlokalizowano drobnoszlachecką wieś o tej nazwie, oraz wschodnią, zajętą pierwotnie przez dwór Łukawica i wieś chłopską. Części te łączyła droga z Wólki Pietkowskiej do Lizy Starej. Taki układ typowy był dla wsi bojarskich powstałych w XV w. Z czasem bojarzy spolonizowali się przyjmując nazwisko Łukawscy, a Łukawica nabrała charakteru wsi drobnoszlacheckiej.

Najstarszy wykaz „ziemian łukawickich” pochodzi z 1528 r. i wymienia obowiązanych do służby wojskowej: Jana Żuka – sędziego, Bartosza i Stecia Czepelewiczów, Jana Jarnołta, Jana Pekułowicza, Tomka Michajłowicza, Macieja Matejewicza, Stanisława i Jana Kotalewiczów, Andrzeja Kolkowicza, Mikołaja Stanisławowicza, Gralinę wdowę, Mateusza Mikołajewicza Krasowskiego, Hryhorową wdowę, Stanisława Czepelewicza, Mikołaja Bernatowicza i Waskę Michajłowicza. Każdy z nich stawać miał w poczcie wojennym osobiście, żadnego z nich nie stać było na konia, a wszyscy razem mieli stawić w razie wyprawy wojennej 5 koni. Takie informacje wskazują na zaawansowany proces rozdrobnienia własności ziemskiej w Łukawicy. Nie wiadomo do kogo należał w tym czasie dwór, lecz najwyżej w hierarchii stał Jan Żuk toteż w nim należy upatrywać właściciela założenia w roku 1528.³

Dziesięć lat później, w roku 1538 wzmiankowano wśród mazowieckich herbowych zapisków o jednym szlachcicu „dicendo esse metrem eius Łukawicze districtus Branscnesis”.⁴ W 1569 r. właścicielem większych nadziałów szlacheckich w Łukawicy i oddalonym od niej o kilkanaście kilometrów Brzozowie Chrzczonach był Marcin, syn Rafaela, z pewnością właściciel siedziby dworskiej w Łukawicy.⁵ Oprócz Marcina (Brzozowskiego?) w Łukawicy istniały folwarczki drobnoszlacheckie dwudziestu dwóch szlachciców (co świadczy o posuniętym procesie rozdrabniania własności bojarskiej).⁶ Sytuacja własnościowa w Łukawicy byłą zresztą wówczas zagmatwana. W 1580 r. w rejestrze poborowym wymieniono: „Solniki. Brzozowo i Łukawicza. Ślachetny Wojciech Brzozowski i brat jego Marcin z 1 ¾ włóki osiadłej, od ogrodników 2 rolnych i z ¼ [włóki] pustej. Item od matki swej dał z ¼ [włóki] osiadłej, ogrodników 4 rolnych”. Można przypuszczać, że wzmianka odnosząca się do posażnych własności matki odnosi się do posesji w Łukawicy. Nie znamy areału ziemi dworskiej, ale wówczas uprawiało ziemię dworską 4 ogrodników, zaś w rękach chłopskich pozostawała ¼ włóki (około 4 ha).⁷ Ten sam rejestr z 1580 r. określał własność pozostałych szlachciców łukawickich: „śl. Jan olim Jana Łukawski z 2 ½ włók ślacheckich, śl. Andrzej olim Jana z 2 włók ślacheckich i z morgów 10, młyn doroczny, śl. Wojciech i Nikodem Łukawscy z 8 włók śl. Tenże ex inquisittions z ½ wł. Suma włók szlacheckich 15 i 2 morgów 3”.⁸ W 1591 r. w sumariuszu poborowym podano odnośne liczby łącznie dla Łukawicy i Lizy.⁹

Podobnie jak w przypadku innych siedzib drobnoszlacheckich, ze względu na niedostatek źródeł historycznych nie można poznać przemian kompozycyjnych założenia w Łukawicy w najwcześniejszych fazach rozwoju siedziby dworskiej, a nawet nie można poznać dokładniej przemian własnościowych. Na przykład akty z lat 1598, 1603 i 1647 wymieniają Łukawskich z Łukawicy, lecz nie pozwalają na poznanie ich związku z założeniem dworskim.¹⁰ Podobnie rejestry podatkowe z około 1635 i 1638 r. wymieniając posesorów z Łukawicy przedstawiają rozdrobnioną strukturę własnościową nie podając położenia gospodarstw, co uniemożliwia identyfikację poszczególnych włości w terenie.¹¹ Rejestr pogłównego z 1676 r. wymienia dokładnie ludność Łukawicy: rodziny Łukawskich, Napiórkowskich, Skłodowskich, Szymborów, Duczymińskich, Kadłubowskich, Brzozowskich, Leszczyńskich Moczydłowskich i Krasowskich same gospodarzyły na swoich półwłóczkach, w zasadzie bez poddanych, a niektórzy przy pomocy parobków. Takich drobnoszlacheckich gospodarstw było tam 14. Rejestr z 1676 r. wyróżnia jednak także większą własność w Łukawicy – gospodarstwo folwarczne „jegomość pana” Hieronima Brzozowskiego podczaszego podlaskiego, który wraz z żoną zamieszkiwał w Łukawicy, zapewne w dworze stojącym na terenie interesującego nas założenia. Oprócz nich mieszkała w nim „IMc Panna Stolnikówna”, a w gospodarstwie folwarcznym zatrudniano czeladzi szlacheckiej osób 7, a plebejskiej osób 6. Jak z tego wynika w połowie XVII w. nastąpiła częściowa koncentracja wcześniej rozdrobnionej własności. Dwór łukawicki miał w tym czasie nawet 17 poddanych chłopów odrabiających w nim pańszczyznę.¹²

Można zatem przypuszczać, że zapewne w tym czasie nastąpiła przebudowa założenia i jego poszerzenie, a także, że musiało ono w tym czasie przynajmniej częściowo zyskać ozdobny charakter. Z analizy zachowanych do lat 80. XX w. pozostałości założenia można wnosić, że układ założenia był w XVII w. regularny i zajmujący teren o kształcie trapezu. Od zachodu ograniczał kompozycję strumień, od północy gościniec z Wólki Pietkowskiej do Lizy, a od północnego-zachodu droga ze wsi chłopskiej Łukawicy do Topczewa i Zalesia. W skład układu kompozycji wchodził też staw młyński. U schyłku XVII lub w XVIII w. u zbiegu dróg z Lizy, wsi chłopskiej Łukawicy, Wólki Pietkowskiej, Topczewa i Zalesia oraz drogi od dworu z Łukawicy ustawiono kapliczkę lub krzyż, co było typowe dla barokowych, promienistych układów dróg towarzyszących założeniom dworskim. Promienisty układ dróg w Łukawicy mógł być naśladownictwem kompozycji pobliskiego Gabrysina (zob. Gabrysin). Wewnątrz kompozycji łukawickiej poprowadzono rów-kanał dzielący ją na dwie części o kształtach zbliżonych do prostokątów. Całość była pewnie podzielona na kwatery jednak ślady dawnych podziałów kwaterowych były już w latach 80. XX w. prawie nieczytelne, co uniemożliwiało rekonstrukcję dawnego układu kwater.¹³

W rękach rodziny Brzozowskich Łukawica pozostawała jeszcze w latach 40. XVIII w. Brzozowscy byli również posesorami pobliskiego Pietkowa, ale z czasem, zapewne po wybudowaniu w Pietkowie w połowie XVIII w. dworu (któremu towarzyszyła rozbudowana barokowa rezydencja) przez kolejnych właścicieli – Kuczyńskich, dwór łukawicki stracił swoje znaczenie. Łukawica stała się wtedy jednym z folwarków dość rozległego kompleksu dóbr pietkowskich (zob. Pietkowo). Dobra te były własnością Leona Kuczyńskiego (wzm. w 1762 r.), a następnie jego syna Dominika (wzm. w 1788 r.). W 1798 r. Dominik Kuczyński sprzedał dobra pietkowskie Michałowi Starzeńskiemu ze Strabli (zob. Strabla). Po śmierci Michała Starzeńskiego dobra uległy w 1823 r. podziałowi między jego synów. Pietkowo i Łukawica przypadły Kazimierzowi Starzeńskiemu (ur. 16 marca 1816, zm. 15 marca 1899).¹⁴ Łukawica była w tym czasie dość rozległym majątkiem – w czasach Kazimierza Starzyńskiego obejmowała 740 dziesięcin ziemi (840 ha), zapewne głównie lasu i gruntów po wytrzebionym lesie.¹⁵

17 września 1863 r. na skraju lasu brzozowego w Łukawicy odbył się bój powstańczego oddziału Juliana i Bogusława Ejtminowiczów z Moskalami.¹⁶ Chociaż nie znamy skutku, jaki dla zabudowy założenia i jego drzewostanu przyniosły działania mające miejsce w okresie Powstania Styczniowego, jednak można przypuszczać, że budynki uległy uszkodzeniom lub zostały spalone, gdyż przed 1939 r. wszystkie budynki założenia były względnie nowe (z II połowy XIX i z początku XX w.).

Pewne informacje dotyczące rozwoju układu założenia dworsko-ogrodowego w Łukawicy czerpać można z map. Na przykład na mapie z 1856 r. droga od wsi chłopskiej Łukawica do Topczewa i Zalesia wyznaczała północno-zachodnią granicę kompozycji, poza którą założenia nie wykraczało.¹⁷ Na mapie sztabowej z 1915 r. część zabudowań gospodarczych usytuowana już była na północny-wschód od tej drogi.¹⁸ Mogło to być związane ze zniszczeniem w 1863 r. zabudowy folwarcznej, ale także rozbudową podczas kapitalizacji produkcji rolnej po reformie uwłaszczeniowej w 1864 r. W miejscu dawnej części gospodarczej zlokalizowanej w południowym skraju założenia urządzono wówczas nowe sady. Zapewne wzniesiono też w tym czasie nowy, drewniany dwór usytuowany na osi drogi dojazdowej prowadzącej od strony traktu łączącego wieś Łukawicę z Topczewem. Dwór był budynkiem parterowym, z gankiem od strony dziedzińca gospodarczego. Niestety ani o drzewostanie, ani o kompozycji roślin sadzonych około 1863 r. niewiele można powiedzieć (pojedyncza lipa drobnolistna rosnąca na terenie ogrodów w latach 80. XX w. została zasadzona znacznie wcześniej, bo na przełomie XVIII i XIX w.).

Po śmierci Kazimierza Starzeńskiego (15 marca 1899 r.) dobra pietkowskie wraz z folwarkiem Łukawicą przeszły w ręce hrabiów Komarów. ¹⁹ W 1928 r. ich właścicielką była Anna Gabriela hr. Komar. córka Zofii i Kazimierza Starzeńskich (folwark obejmował wtedy tylko 169 ha gruntów).²⁰

W czasie I wojny światowej założenie zostało bardzo zniszczone. Po wojnie dokonano nowych nasadzeń szpalerowych na granicach układu i wzdłuż dróg – posadzono lipy drobnolistne, dęby szypułkowe, topole czarne, brzozy brodawkowate, a przy przecinającej teren założenia drodze do traktu Łukawica – Topczewo posadzono jesiony wyniosłe. Posadzono także świerki pospolite na klombie przed dworem. W sadzie zajmującym prawie całe otoczenie dworu wysadzono alejki porzeczkami.

W latach 30. XX w. folwark Łukawicę wraz z założeniem i około 60 ha gruntów sprzedano niejakiemu Zaleskiemu, za którego czasów nastąpiła degradacja układu, chociaż przetrwały zabudowania – tak dwór, jak i budynki gospodarcze przetrwały działania II wojny światowej. W 1940 r. władze radzieckie wysiedliły z dworu Zaleskiego, a grunty majątku upaństwowiono, co zapoczątkowało gruntowne wyniszczanie kompozycji.²¹

W 1944 r. we dworze w Łukawicy umieszczono szkołę podstawową, która funkcjonowała tu do 1949 r. Wtedy dwór rozebrano i przeniesiono do Wólki Pietkowskiej, gdzie stał jeszcze w latach 80. XX w. przy przystanku PKS (był pomalowany na zielono z gankiem). Grunty majątku rozparcelowano, a całość zabudowy rozebrano, zaś w miejscu dawnej części gospodarczej powstała zagroda chłopska. Większość drzewostanu ozdobnego wytrzebiono i usunięto wszystkie drzewa owocowe. Teren po założeniu przeznaczono na pastewniki i łąki. Po 1949 r. teren ten użytkował rolnik Stanio, który na terenie dawnego ogrodu wzniósł drewnianą stodołę. W południowej części założenia ustawiono dwa murowane garaże.²²

Do lat 80. XX w. Przetrwały jedynie ślady dawnego układu zajmującego niegdyś teren o powierzchni około 7 ha – układ dróg dojazdowych, zarośnięty staw młyński, krzyż żeliwny u zbiegu dróg (postawiony tam na przełomie XIX i XX w.) i kilka starych drzew. Najstarsza w założeniu lipa, rosnąca w jego centrum (o średnicy pnia 130 cm) pochodziła z końca XVIII lub z początku XIX w. Poza tym przetrwało do tego czasu 9 lip rosnących przy północno-wschodniej granicy założenia (o średnicy pni 55-77 cm) pochodzących z II połowy XIX w. oraz jeden jesion w centralnej części założenia (o średnicy pnia 70 cm). Pozostałe kilkanaście starych drzew (klonów, lip, jesionów topól i wierzb) pochodziło z przełomu XIX i XX w. Rosło też kilka starych olch pochodzących w większości z naturalnych zbiorowisk roślinnych. W takim stanie obiekt nie pełnił już w krajobrazie istotniejszej roli.²³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 118

² Halicka Irena, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny, Warszawa 1976, s. 10

³ Jabłonowski Aleksander, Podlasie, cz. I, Warszawa 1908, s. 194

⁴ Wolf A., Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI w., Kraków 1937, nr 1055

⁵ Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S., i Semkowicz W., Kraków 1932, s. 247

⁶ Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S., i Semkowicz W., Kraków 1932, s. 238

⁷ Jabłonowski Aleksander, Podlasie, cz. I, Warszawa 1908, s. 111

⁸ Jabłonowski Aleksander, Podlasie, cz. I, Warszawa 1908, s. 126

⁹ Jabłonowski Aleksander, Podlasie, cz. I, Warszawa 1908, s. 126

¹⁰ Halicka Irena, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny, Warszawa 1976, s. 110

¹¹ AP Białystok, Księga grodzka brańska, k. 8v i 31

¹² Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, rkps 1099, k. 403, s. 817

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Łukawicy, Białystok 1986 r., maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Gabrysinie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Pietkowie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Turku, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku

¹⁵ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Guberni, Grodna 1890, s. 98

¹⁶ Aramowicz J., Marzenia, Pamiętnik o ruchu partyzanckim w województwie grodzieńskim w 1863 i 1864 roku [w:] Zapomniane wspomnienia, wyd. Kozłowski E., Warszawa 1981, s. 63

¹⁷ Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, Zbiór Kartograficzny, Topograficeskaja Karta Grodnenskoj gubernii 1856 r.

¹⁸ Karte des westlichen Russlands 1:100000, Bielsk M. 30

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Gabrysinie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Pietkowie, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Turku, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku

²⁰ Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 160

²¹ Informacje ustne mieszkańców wsi Łukawica

²² Informacje ustne mieszkańców wsi Łukawica; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Łukawicy, Białystok 1986 r., maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku

²³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Łukawicy, Białystok 1986 r., maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Łukawica, józef maroszekKategoria:dworski